Evropski projekat gotovo je sigurno najkomplikovaniji i najambiciozniji politički projekat ikada zamišljen, a koji je fazno implementiran od 50-tih godina prošlog vijeka. Vjerovatno je i pretjerano ambiciozno sa moje strane pokušati da njegovu važnost za evropski kontinent svedem na nekoliko paragrafa i objasnim u jednoj kolumni.
No, krenuću od pretpostavke da se evropski projekat u ovom trenutku svog razvoja nalazi na svojevrsnom raskršću. Ako kažem da se evropski projekat nalazi na raskšću, nameću se makar dva pitanja koja će usmjeriti dalji tok ove kolumne. Prvo pitanje na koje moram dati odgovor jeste – kako smo došli do Evrope na raskršću? Drugo, šta zapravo znači da se Evropa nalazi na raskršću?
Krenimo u odgovor na prvo pitanje. Započet 50-tih godina prošlog vijeka osnivanjem Evropske zajednice za ugalj i čelik (EZUČ), kao ideju vodilju imao je trajno rješavanje sigurnosnih problema na evropskom kontinentu i izgradnju dugotrajnog mira. Nastajući u sličnom vremenskom razdoblju kao i neke druge organizacije sličnih proklamovanih ciljeva, evropski projekat se fokusirao na drugačije aspekte bezbjednosnih izazova. EZUČ nije nastao kao klasičan vojno odbrambeni savez, poput Briselskog pakta a kasnije NATO-a, niti je njegova organizacija podsjećala na sisteme kolektivne bezbjednosti zamišljene kroz Društvo naroda, odnosn kasnije kroz Ujedinjenje nacije. Naprotiv, rješenje bezbjednosih izazova osnivači EZUČ-a vidjeli su u intenziviranju ekonomske saradnje, specifično u onim industrijama neophodnim za proizvodnju naoružanja – industrijama uglja i čelika.
Mehanizam koji je trebalo da obezbijedi uspjeh ovog projekta projektovan je u karakteru glavnog izvršnog tijela EZUČ-a – Visoke vlasti – osnovane kao prve nadnacionalne institucije na nivou Evrope. Dakle, upravljanje industrijama uglja i čelika izdignuto je na nivo međunarodnog tijela bez direktnog političkog upliva država članica. Na ovaj način, partikularni interesi država članica izmješteni su van upravljačke strukture EZUČ-a i stvorene su pretpostavke da se zbog sukoba nacionalnih interesa ne kreira situacija koja bi mogla eskalirati u novi sukob.
Na krilima saradnje oko osnivanja EZUČ-a dalje su oblikovane evropske zajednice – Evropska ekonomska zajednica (EEZ) i EUROATOM, sve do njihove transformacije u Evropsku uniju Mastriškim ugovorom iz 1992. godine. Međutim, krajnje je nekorektno tvrditi da je evropski projekat jedna unificirana ideja, podjednako i u svakom istorijskom trenutku podržana od strane svih država članica.
Tačke političkih nesuglasica država članica mogu se organizovati oko tri ključna pitanja.
Prvo, ko ima pravo da bude član evropske porodice država? Ovaj problem veže se za dio integracija koji je nama trenutno najbliži tj. proces pristupanja. Ako izuzmemo pristupanje Crne Gore, možda i najzanimljivije političko pitanje odnosi se na dugogodišnje odbijanje Francuske, predvođene De Golom, da dozvoli Velikoj Britaniji članstvo u evropskim zajednicama. Kao evropocentrični političar, De Gol je smatrao da će se pristupanjem Velike Britanije otvoriti prostor za preveliki uticaj Sjedinjenih Američkih Država na pravac razvoja evropskog projekta. Iz ovog kratkog osvrta, evidentno je da tadašnji način pristupanja nije ni približno sličan procesu sa kojim se mi suočavamo danas. Proces pristupanja osmišljen je tek 90-tih godina, nakon što se otvorio prostor za proširenje na bivše članice Sovjetskog bloka. Upravo ta činjenica, da se geografske granice Unije potencijalno šire na bivše socijalističke države, uslovila je kreiranje opštih pristupnih kriterijuma u ekonomskoj, političkoj i pravnoj oblasti – poznatih kao Kopenhaški kriterijumi. Iskustvom kroz veliki prasak 2004. i 2007. godine (pristupanje 10+2 države), kopenhaški kriterijumi razgrađeni su kroz pregovaračka poglavlja, a sada kroz klastere ili oblasti sa centralnom pozicijom vladavine prava, reforme javne uprave i ispunjavanja ekonomskih kriterijuma.
Drugo, koji set javnih politika treba da potpada pod nadležnosti Evropske unije? Ranije sam napomenuo da je evropski projekat počeo idejom ekonomske integracije, ali su dugogodišnji proces integracija pratile razne inicijative prvenstveno u oblasti spoljne i bezbjednosne politike, i uspostavljanju zajedničke valute – EURO. Plevenov plan uspostavljanja evropske vojske, sa početka 50-tih godina, glatko je odbijen u francuskom parlamentu, a ponovnoj posvećenosti pitanjima bezbjednosti kroz izgradnju vojnih kapaciteta svjedočimo tek u drugoj polovini 90-tih godina. Kroz Berlin plus dogovor EU konačno preuzima institucionalne mehanizme korišćenja NATO kapaciteta za sprovođenje mirovnih misija, prije izgradnje sopstvenih i korišćenja u prvoj samostalnoj mirovnoj misiji EU – operaciji Concordia u Sjevernoj Makedoniji 2003. godine. S druge strane, prvi forum za koordinaciju spoljne politike vidimo tek u Evropskoj političkoj saradnji, osnovanoj nakon Haškog samita 1969. godine, tijelu savjetodavnog karaktera bez mehanizama da obaveže države članice na unificirano djelovanje na spoljnom planu. Na samom kraju, prilikom uvođenja zajedničke valute kroz tri faze tokom 90-tih godina, Danska je iskoristila opt-out klauzulu, odnosno mogućnost da ne prihvati euro kao sopstvenu valutu, i tim činom uspostavila princip diferencirane integracije. Drugim riječima, princip po kojem države članice na neki način biraju nivo integracije u određenim oblastima politika.
Na kraju, na koji način treba da odlučujemo o politikama koje smo prenijeli na nivo Unije? Primarno pitanje u ovoj oblasti je pitanje uticaja država članica na proces donošenja odluka – da li se odlučuje na osnovu principa međuvladine saradnje gdje države zadržavaju uticaj i aktivno koriste svoj suverenitet? Ili, sa druge strane, po principima nadnacionalnosti gdje su određene politike izdignute na nivo Unije i pojedinačne države nemaju direktan uticaj na sam proces donošenja odluka?
Ako analiziramo ove tri grupe problema, nameće se zaključak da su suštinske nesuglasice gotovo uvijek bile organizovane oko pitanja institucionalnog aranžmana Unije, odnosno načina na koji će organizovati politički uticaj Unije u odnosu na države članice i obratno. Međutim, evidentno je da su vrijednosti na kojima je izgrađen evropski projekat bile neupitne tokom gotovo cijelog razvoja EU – liberalno-demokratski principi, vladavina prava, poštovanje ljudskih i manjinskih prava.
Ovdje nam se susreću odgovori na oba pitanja sa početka ove kolumne, i razlog zbog kojeg se može tvrditi da je evropski projekat na svojevrsnom raskršću. S jedne strane, čini se da je ideja izgradnje mira na velikoj istorijskoj distanci, donekle zaboravljena i da je izgubila svoj ujedinjavajući potencijal. S druge strane, kao nikada ranije čini se da niče sukob oko bazičnih vrijednosti na kojima bi EU trebalo da počiva i da, po prvi put, ne postoji konsenzus oko liberalno-demokratskih principa kao osnova djelovanja EU.
Koji su konkretno razlozi zbog kojih je došlo do krize vrijednosti? To je otvoreno pitanje, a stručna literatura razmatra objašnjenja poput ekonomske krize 2008. godine, razočaranja demokratskim sistemom upravljanja i kapitalističkim ekonomskim sistemom.
Na tragu te krize vrijednosti, populističko-desničarke partije proživjele su, do sada, najuspješniju deceniju djelovanja na evropskom kontinentu, bazirajući svoje političko djelovanje (uglavnom) na anti-imigrantskim i euroskeptičnim politikama. Dodatno, u zemljama poput Mađarske i Poljske, na vlasti su politički subjekti koji otvoreno preispituju vrijednosnu utemljenost liberalno-demokratskog modela, principa inkluzivnosti i poštovanja različitosti.
Sedamdesetak godina nakon prvih koraka u pravcu izgradnje evropskog projekta, Evropa ponovo sebi postavlja isto pitanje – koja je svrha postojanja EU? Koji je kohezivni mehanizam koji veže raznovrsnu zajednicu država u funkcionalnu političku strukturu, koja bi makar u pretpostavci trebalo da djeluje ka ispunjenju zajedničkih ciljeva?
Ova kriza identiteta Unije, onoga što bi Unija trebalo da predstavlja, značajna je jer se preliva i na integracioni proces. Ukoliko EU nije načisto sa svrhom svog postojanja, integracioni proces ne može se odvijati nesmetano. Pored očiglednih nedostataka država sa statusom kandidata za članstvo, za uspjeh politike proširenja biće neophodan nanovo uspostavljeni konsenzus o karakteru i vrijednostima Unije.
Nemanja Stankov, saradnik na Fakultetu političkih nauka Univerziteta Crne Gore i doktorand na Centralnoevropskom univerzitetu u Budimpešti
Napomena: Kolumnu slobodno mogu preuzimati svi mediji uz navođenje autora, kao i da se kolumna objavljuje kroz projekat „Različiti putevi – zajedničke vrijednosti“, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u saradnji sa fondacijom Heinrich Böll iz Berlina, Inicijativom mladih za ljudska prava iz Zagreba, Udruženjem za modernu istoriju iz Sarajeva i Forumom ZfD – kancelarijom iz Beograda. Projekat je podržan od strane EU, kroz program Evropa za građane. Kolumna je originalno objavljen na platformi Evropski forum https://sharedvalues.me/evropa-na-raskrscu-2/.