Dvije godine nakon AB revolucije i dolaska „mladih i lijepih“ na čelo Crne Gore, dotadašnji sistem se okrenuo za 180 stepeni. Što se 1988.godine činilo nemogućim, to se desilo brzinom kojom je svijet ostao šokiran. Pao je Berlinski zid i sa njim gvozdena zavjesa. Širom nekadašnjeg Varšavskog pakta održavaju se višepartijski izbori. Litvanija je, u martu 1990.godine, proglasila nezavisnost čime je počeo raspad Sovjetskog Saveza. Poslije četiri decenije postojanja dvije njemačke države, došlo je do njihovog ujedinjenja u oktobru 1990. godine
Krupne stvari se dešavaju i u Jugoslaviji. Savez komunista Jugoslavije (SKJ) prestaje da postoji nakon XIV vanrednog kongresa januara 1990. godine. Tokom ljeta sa tzv. „Balvan revolucijom“ počinju i prvi sukobi između Srba i Hrvata u Krajini. U republikama se tokom cijele 1990. godine organizuju višestranački izbori. Na njima, osim u Srbiji i Crnoj Gori, pobjeđuju partije sa nacionalnim predznakom. Izbori u Crnoj Gori se organizuju u decembru te godine (isti dan kada su bili i u Srbiji) i kao apsolutni pobjednik izlazi Savez komunista Crne Gore. U opoziciji ostaju prodemokratski Savez reforsmkih snaga Jugoslavije, prosrpska Narodna stranka i manjinske partije.
Od početka 1991.godine, režimski crnogorski mediji – RTCG i dnevni list Pobjeda – svakodnevno podgrijavaju situaciju i neobjektivno izvještavaju o zbivanjima u zemlji. Kao odgovor, grupa građana i intelektualaca organizovala je protest protiv Pobjede 27. juna 1991. godine. To je bio „prvi građanski protest u Crnoj Gori“. Ubrzo se stvaraju Studentska liga za mir i Građanski odbor za mir, koji će biti okosnica antiratne inicijative.
Glavni nosioci pokreta su partije koje su bile uključene u rad Saveza reformskih snaga – Liberalni savez Crne Gore (LSCG), Partija socijalista, Socijaldemokratska stranka CG, Nezavisna organizacija komunista, Stranka nacionalne ravnopravnosti i Demokratska alternativa. Njima se priklonio i Crnogorski PEN centar, Građanski pokret za mir, Studentska liga za mir, Crnogorsko vijeće evropskog pokreta, časopisi Monitor i Liberal, i dr. Od istaknutih ličnosti treba pomenuti: Slavka Perovića, Pavla Mijovića, Rada Bojovića, Iliju Vujoševića, Voja Stanića, Jevrema Brkovića, Žarka Rakčevića, Miodraga Vlahovića, Nebojšu Medojevića, i dr.
Antiratnom inicijativom se, po prvi put, okupljaju građanske snage u Crnoj Gori. Građanske ideje nijesu bile strane crnogorskom društvu. Još je knjaz Nikola, poslije Berlinskog kongresa, jedini na Balkanu pozivao islamsko stanovništvo iz novooslobođenih krajeva da ne napušta Crnu Goru i da zajedno grade budućnost. Te ideje su, može se reći, bile prisutne i za vrijeme komunizma, kroz parolu izgradnje „bratstva i jedinstva“. No, u pravom smislu, odnosno zapadnoevropskom, građanske ideje počinju da se razvijaju upravo sa antiratnim pokretom. Nije slučajno što se one pojavljuju baš početkom devedesetih godina. Naime, tih godina, rasplamsao se ekstremni nacionalizam i kao antiteza njemu javljaju se građanski pokreti širom Jugoslavije. Taj trend se u Crnoj Gori oslikao upravo kroz antiratnu inicijativu.
Programski, oni su se zalagali za mirno rješenje jugoslovenske krize. Pozivali su crnogorske vlasti da uskrate podršku „velikosrpskoj agresorskoj politici“ i da gradi politiku neutralnosti. Njihova platforma se bazirala i na antifašizmu. Sa prvog antiratnog mitinga u Jugoslaviji, održanom u Titogradu 17. jula, govornici su pred oko 5.000 građana Crne Gore poručili „Stop fašizmu!“. Jasno su se usprotivili fašizaciji društva, koja se ogledala kroz progon kritičkih novinara i antiranih aktivista. Iako je dio organizacija unutar antiratnog pokreta bio protiv komunizma (zbog njegovog gušenja demokratije i jednopartijskog sistema), pokret se nije odrekao tekovina NOB-a i antifašističke borbe. Tome govori u prilog i činjenica da im podršku pruža dio prvoboraca i narodnih heroja. Među njima se našao i predsjednik SUBNOR-a, Vlado Kapičić (zbog učešća na mitingu je morao da podnese ostavku na mjesto predsjednika), koji se zalagao za „demokratizaciju komunizma“. To ukazuje da je antiratna inicijativa okupljala ljude različitih ideologija, koji su imali jedan cilj – borbu protiv retrogradnih ideja.
Filip Kuzman, istoričar i kustos Istorijskog muzeja Crne Gore
Napomena: Kolumnu slobodno mogu preuzimati svi mediji uz navođenje autora, kao i da se kolumna objavljuje kroz projekat „Različiti putevi – zajedničke vrijednosti“, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u saradnji sa fondacijom Heinrich Böll iz Berlina, Inicijativom mladih za ljudska prava iz Zagreba, Udruženjem za modernu istoriju iz Sarajeva i Forumom ZfD – kancelarijom iz Beograda. Projekat je podržan od strane EU, kroz program Evropa za građane. Kolumna je originalno objavljen na platformi Evropski forum https://sharedvalues.me/antiratni-pokret-u-crnoj-gori/.