Crna Gora se kroz istoriju ponosila ratnim uspjesima, vjekovnom slobodom na porobljenom Balkanu, borbom proziv fašizma i 13. julom… Ali u miru, na prostoru bivše Jugoslavije, pokornijih građana i građanki od njenih nije bilo.
Poslije 1948. godine i stradanja na Golom otoku, gotovo da je zamro otpor u ovoj najmanjoj jugoslovenskoj republici. Zaobišlo je nemirno studentsko proljeće ’68, koje je talasalo i Zagreb i Beograd, previranja sedamdesetih, kao i novi društveni pokreti koji su od Ljubljane krenuli ka jugu u predvečerje kraja SFRJ.
Crna Gora je bila zemlja odvažnih pojedinaca, ali zamrlog društva. Vlado Dapčević bio je spreman da umre za ideju. Robijao je i prkosio decenijama. Petar Komnenić i Obren Blagojević bili su na Golom otoku simboli nepokolebljivosti. Na kraju, jedan od planetarno najpoznatijih disidenata komunizma, bio je naš – Milovan Đilas. Njegov sukob sa Titom i kritika nove klase podgrijavali su od Vašingtona do Dalekog istoka nade da su i iza gvozdene zavjese moguće promjene.
Odvažnost ovih pojedinaca međutim nije pokretala mase… Crna Gora je bila zemlja pognutih glava, u kojoj se komunistička dogma primila možda najjače na ovim prostorima. Pisci, slikari, akademici, inteligencija, studenti i njihovi profesori – gotovo svi su bili u jednom stroju, umireni strahom i sinekurama.
Crna Gora se iz decenijskog sna probudila na najgori način. Na noge je podigao Slobodan Milošević, sa Kosovom 1989, srpskim nacionalizmom i tragičnim pohodima duž Jugoslavije. To je jedina jugoslovenska republika koja je ostala uz Miloševića, održavajući tako falsifikat zvaničnog Beograda o navodnom očuvanju Jugoslavije. Dok su tutnjeli tenkovi i snajperi smrti razrušenom zemljom, većina građana i građanki Crne Gore zdušno je podržavala nacionalističku politiku, neki su učestvovali u zločinima, a mnogi ćutali.
Taj savez sa ratnim Beogradom u razgradnji zajedničke zemlje, jedna je od najvećih mrlja u crnogorskoj istoriji. U svim Miloševićevim osvajačkim ratovima, osim onom posljednjem kosovskom, zvanična je Crna Gora slijedila Beograd. Na njenoj teritoriji počinjeno je više ratnih zločina, ali pred zarobljenim crnogorskim sudovima ni jedan od tih zločina ni nakon više decenija nije razriješen u cjelosti. Ovo društvo nije smoglo snage da se suoči sa onim što se zaista desilo devedesetih, jer je Demokratska partija socijalista (DPS) i nakon što je skinula ratne uniforme i raskrstila sa zvaničnim Beogradom uradila sve da se zaboravi njena uloga u ratovima na prostoru bivše SFRJ.
Dok je tonula u mrak većinska Crna Gora, ona druga, antiratna se uzdizala. Stubovi otpora nacionalizmu jačali su predvođeni liberalima i socijaldemokratama, nedjeljnikom Monitor i predstavnicima manjinskih etničkih zajednica. Tako je devedesetih prošlog vijeka, ovdje rođen jedan od najakivnijih civilnih antiratnih pokreta na Balkanu. Gotovo trideset posto stanovnišva pripadalo je ovom pokretu, što se najbolje vidjelo kroz više izbornih ciklusa na kojima su opozicione i manjiske antiratne grupe imale značajnu podršku, iako nedovoljno jaku da uzdrma vlast.
U prvim mjesecima nepristajanje da se učestvuje u ratu bilo je spontano, bez neke čvrste organizacije. Otpor je bio često individualan i izražavan je na različite načine. Tako su rezervisti koje je mobilisala JNA za ratišta u dubrovačkom zaleđu javno bacali oružje pred oficirima. Neki su napuštali zemlju i bježali diljem Evrope i Amerike, a dio dezertera se skrivao od vlasti po tuđim kućama i stanovima.
Intelektualci i novinari su se suprostavljali propagandi rata tako što su odbijali zadatke i učešće u propagandi. Cijela urednička garnitura državnih medija nakon tzv. antibirokratske revolucije je smijenjena. Kasnije su ljudi gubili i posao, jer su se javno opirali politici koja je veličala Miloševića, operacije JNA i crnogorski vladajući trijumvirat – Momira Bulatovića, Mila Đukanovića i Svetozara Marovića.
Antiratni aktivisti su se okupljali oko prvih civilnih organizacija, nezavisnih medija i opozicionih partija koje su postajale organizovana središta otpora. Na Monitor su bacane bombe, a njegovi osnivači proglašeni su nacionalnim izdnicima. Slično je bilo i sa drugim aktivistima.
Snažne demonstracije otpora organizovane su tokom opsade Dubrovnika, na Cetinju i Podgorici. Kasnije ta se rijeka samo širila. Više hiljada ljudi su jasno po trgovima prkosili politici sile i sukoba.
Paralelno sa antiratnim otporom, jačale su civilne organizacije, koje imaju ogromnu zaslugu za promociju vrijednosti građanskog i otvorenog društva. Od početka 2000-tih organizacije za zaštitu ljudskih prava i sloboda, žena, medija, manjina, prirode, protiv korupcije, za vladivinu prava igrale su sve značajniju ulogu u evropeizaciji društva i narušavanju monopola Demokratske partije socijalista (DPS).
Organizacije civilnog društva na samom početku imale su podršku Sorošove fondacije. Kasnije je došla podrška ostalih iz Evropske unije i SAD. Sve to uticalo je na organizaciono i kadrovsko jačanje i profesionalizaciju ovog sektora.
Promjene diskursa u Crnoj Gori, prije svega njeno okretanje ka Zapadu, Evropi, bilo bi nezamislivo bez djelovanja organizacija civilnog sektora i njenih lidera i liderki. Oni su nakon završetka ratova nametnuli ovdje teme koje su ključne za ulazak u EU. I to mnogo prije nego što je Crna Gora potpisala Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (SSP) sa EU.
Moglo bi se reći da je prva velika pobjeda sektora nad monopolima vlasti bila odbrana Tare 2005. godine, kada je nakon združenih akcija organizacija civilnog društva, medija, građana i građanki izglasana Rezolucija o zaštiti ove rijeke u crnogorskoj Skupštini. Rezolucija je bila pobjeda združenih snaga otpora nad namjerom vlasti da potopi Taru radi izgradnje hidroelkrane, čiji je kanjon kao jedan od najspektakularnijih u svijetu pod UNESCO zaštitom.
Poslije Tare ređale su se druge bitke. Nakon otvaranja pregovora sa EU, vladajuća DPS je zbog insistiranja Brisela morala da prihvati i civilno društvo kao partnera. To je partnerstvo, ipak, bilo više deklarativno, što najbolje pokazuju kampanje u provladinim medijima protiv najistaknutijih predstavnika i predstavnca civilnog društva, kao što su bile one protiv Vanje Ćalović i Daliborke Uljarević.
Uprkos svim opstrukcijama, civilni sektor u Crnoj Gori je skupa sa Evropskom unijom ključan za tranziciju Crne Gore ka demokratiji.
Ta tranzicija još nije završena, iako je ova država prvi put na izborima prošle godine smijenila trodecenijsku vlast. Promjena vlasti, međutim, nije oslobodila zarobljene institucije niti je dovela do demontiranja monopolskog načina upravljanja u gotovo svim sferama društva. U Crnoj Gori nije još uspostavljena ni funkcionalna demokratija ni vladavina prava. Polarizacija u društvu je velika, nacionalizam i klerikalizacija ozbiljna su prijetnja.
Niko kao civilno društvo nije umio tako jasno da se suprostavi nacionalizmu i opasnim podjelama koje vode u sukobe i destrukciju. Stoga je jačanje uloge civilnog sektora od ključne važnosti ako Crna Gora zaista hoće da postane sljedeća članica Evropske unije i društvo slobodnih ljudi, a ne pokornih sljedbenika pogubnih ideologija iz prošlosti.
Milka Tadić Mijović, predsjednica Centra za istraživačko novinarstvo
Napomena: Kolumnu slobodno mogu preuzimati svi mediji uz navođenje autora, kao i da se kolumna objavljuje kroz projekat „Različiti putevi – zajedničke vrijednosti“, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u saradnji sa fondacijom Heinrich Böll iz Berlina, Inicijativom mladih za ljudska prava iz Zagreba, Udruženjem za modernu istoriju iz Sarajeva i Forumom ZfD – kancelarijom iz Beograda. Projekat je podržan od strane EU, kroz program Evropa za građane. Kolumna je originalno objavljena na platformi Evropski forum https://sharedvalues.me/bez-civilnog-drustva-nema-evrope/.