Izmjene i dopune udžbenika svake nove školske godine nijesu dovele do kvalitativnog unaprijeđenja formalnog obrazovanja, predstavljaju finansijsku opterećenost za roditelje, a u reformske procese se već hronično ulazi neplanski što utiče i na nastavni kadar, nedostatke u udžbenicima i ogromne troškove, zaključuje se, između ostalog, u analizi Centra za građansko obrazovanje (CGO) „Zašto boli glava od đačkih udžbenika?“.
Prema podacima CGO-a, Vlada Crne Gore je za proteklih šest godina izdvojila minimalno 7.303 524,16 EUR za udžbenike. Od te sume 6.304.150,11 EUR se odnosi na štampu udžbenika, 864.381,36 za honorare za autore udžbenika i 134.992,69 za recezentske honorare. Tome treba dodati i izdatke za urednike udžbenika jer ZUNS ima sistematizovano takvo radno mjesto te se kroz mjesečnu zaradu/platu plaćaju izdaci uređivanja.
Same cijene udžbenika se ne mijenjaju mnogo. Za školsku 2018/2019 kompleti udžbenika, zavisno od razreda u osnovnoj školi, bili su od 43,10 do 94,20 EUR, odnosno za 2019/2020 od 39, 80 do 94,20 EUR. U gimnazijama se te cijene kreću od 59 do 106,80 EUR za 2018/2019, ili 50,50 do 106,80 EUR za 2019/2020. Cijene kompleta udžbenika za srednje stručne škole su nedostupne, jer variraju u zavisnosti od škole i smjera. Za potrebe analize, tim CGO-a je za primjer uzeo drugi razred pravnog smjera Srednje ekonomske škole i došao do cifre od 110 eura za komplet udžbenika.
S obzirom da se udžbenici prodaju, roditelji i nekoliko opština koje plaćaju udžbenike, samo za komplete za osnovnu školu su za 2018/2019 platili 4 632 160 EUR (ovo je cifra na osnovu prosječne cijene koštanja udžbenika do koje je tim CGO-a došao), a što je značajno više nego što su godišnji troškovi izrade i štampanja tih udžbenika. Ovom treba dodati i iznose za srednje škole, a gdje je teško doći i do okvirne cifre, jer nema podataka za komplete za stručne škole.
Zabrinjava i netransparentnost u pojedinim segmentima rada Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva. CGO nije dobio spisak svih angažovanih autora i recezenata sa isplaćenim iznosima, uz obrazloženje da ZUNS nema takve spiskove za period prije 2018. No, i podaci za 2018. ukazuju da se jedan broj lica koja učestvuju u izradi školskog plana i programa pojavljuje u svojstvu recezenata udžbenika u raznorodnim oblastima, a u pojedinim primjerima i do 12 puta. Nema jasno određenog honorara za autore već to značajno varira, kao i ni broja angažovanih autora po udžbeniku. Takođe, ne postoje ni objavljeni konkursi za pribavljanje rukopisa autora za period prije 2018.
Štamparija Obod ad Cetinje ubjedljivo prednjači po iznosu i obimu opredijeljenih sredstava za posljednjih šest godinau iznosu 1.506.757,71 eura i jedina u kontinuitetu godinama štampa udžbenike, dok drugi dobavljači štampaju u manjem obimu i sa manje opredijeljenih sredstava.
Uočene su greške i propusti u štampanim udžbenicima, ali i da nije bilo revizije štampanih primjeraka. Nije poznato ni da je iko zbog toga snosio odgovornost.
CGO je ukazujući na ove probleme dao i niz preporuka.
Prije svega, Ministarstvo prosvjete treba da napravi procjenu koliko je novca neophodno na nivou godine za obezbjeđenje besplatnih udžbenika za osnovnu školu, a Vlada Crne Gore u saradnji sa opštinama obezbijedi besplatne udžbenike za sve osnovce. Na taj način bi se ispoštovala ustavna odredba o obaveznom i besplatnom osnovnom školovanju, doprinijelo jednakom statusu među učenicima, ali bi to vodilo i racionalnijem pristupu Zavoda za školstvo, odnosno uticalo bi da se zastane sa izmjenama sadržaja udžbenika za svaku novu školsku godinu.
Takođe, u petogodišnjem periodu se moraju strateški utvrditi buduće opcije planova i programa shodno kojima bi se definisali udžbenici za osnovne škole, a kako bi se izbjegle kontinuirane izmjene sadržaja udžbenika. To bi bila i ušteda za budžet Crne Gore, a omogućilo bi i “naslijeđivanje” udžbenika.
U analizi stoji i da se moraju urediti procedure izbore autora i recezenata da se ne bi dešavalo da jedan krug istih ljudi u kontinuitetu piše i recenzira udžbenike, jer to može voditi i korupciji. Posebno se mora pokrenuti odgovornost za sve autore za koje se utvrdi da su plagirali udžbenike ili nastavne planove, i isti isključiti iz svih daljih angažmana.
Dalje, Zavod za školstvo mora od stručnih aktiva ustanova srednjeg obrazovanja utvrditi spisak nedostajuće literature i udžbenika za srednje stručno obrazovanje i angažovati autore za izradu nedostajućih udžbenika.
Štamparije koje naprave propuste i greške u štampanju udžbeničkih materijala odnosno udžbenika moraju snositi odgovornost za napravljene greške i nadoknaditi štetu, kao i oni koji u nadležnim institucijama koordiniraju taj proces.
CGO smatra da ZUNS treba da obezbijedi za bibliotečki fond škole dovoljan broj štampanih izdanja udžbenika za stručne smjerove po srednjim školama i to onih udžbenika koji se nalaze u PDF formatu na sajtu ZUNS-a. Na ovaj način bi isti broj udžbenika iznajmljivali svake godine novim generacijama uz obavezu vraćanja udžbenika na kraju školske godine, slično slovenačkom modelu.
Konačno, kako bi proces bio transparentan, CGO cijeni da sredstva za izradu udžbenika (štampa, autori, recezenti, itd.) treba godišnje objavljivati na sajtu ZUNS-a sa preciznim iznosima i nazivima firmi odnosno autora i recezenata kojima se uplaćuju, uz naznaku za koje je to svrhe, i sva prateća plaćanja vezana za izradu udžbenika.
Vasilije Radulović, asistent na programima