Na nivou političke formule – seta poželjnih vrijednosti i pratećeg institucionalnog okvira koji ih obezbjeđuje, odnosno kojima se sistem legitimira, oko Crne Gore kao evropske države vladavine prava, demokratije, socijalne pravde i inkluzije i ekološki održivog razvoja postoji većinski konsenzus građanki i građana Crne Gore. Međutim, jedno od značajnih opterećenja predstavlja „nezavršena tradicija“ ili retradicionalizacija društva i podjele, kao i prisutni revizionizam i strah od njegovih posljedica – ukazuju neki od nalaza danas predstavljenog istraživanja Centra za građansko obrazovanje (CGO), Fondacije Friedrich Ebert i agencije DAMAR na okruglom stolu „Kakva na država Crna Gora treba?“
Kirsten Schönefeld, direktorka regionalne kancelarije fondacije Friedrih Ebert za Srbiju i Crnu Goru, istakla je važnost bližeg uvida u stanje i potrebe građana i građanki. “Pozdravljamo ovaj veoma važan projekat koji istražuje brige, izazove i ono što povezuje građane i građanke Crne Gore u svjetlu značajnih promjena u zemlji. Smatramo da je jačanje inkluzivnih politika, orijentisanih na građane i građanke od ključno u cilju produbljivanja demokratije, pluralizma i jačanja povjerenja u institucije i sistem. Snažno podržavamo orjentaciju Crne Gore ka Evropskoj uniji i vjerujemo da će politike u zemlji i u EU težiti ubrzanju dinamike procesa integracije”, poručila je Schönefeld.
Istraživanje je obuhvatilo tri osnovne cjeline: 1) država i politički sistem, 2) ekonomski sistem i politika, 3) socijalni sistem i politika, unutar kojih su uključene 24 jedinice kodiranja.
U osvrtu na prvu cjelinu, i to u dijelu organizacije, podjele i kontrole vlasti, ali i regionalizacije, decentralizacije i lokalne vlasti, Daliborka Uljarević, izvršna direktorka CGO-a, istakla je neizbalansiranost koja postoji u nekim dijelovima u odnosi na legitimitet i ovlašćenja. „Podijeljeni su stavovi oko toga da li predsjednik države treba da ima veća ovlašćenja u vršenju vlasti, uz blagu većinu od 45% koja smatra da njegova ovlašćenja treba širiti. Građani i građanke nemaju izgleda iluzija da mogu uticati na vlast i kontrolisati je i van izbora, i svaki od postojećih mehanizama takve kontrole u suštini vide kao neefikasan, odnosno nijedan nema prepoznavanje učinkovitosti ni za petinu ispitanika. Preovlađujući je i stav da lokalne vlasti (gradonačelnici, skupštine opština) u Crnoj Gori treba da imaju veća ovlašćenja u donošenju odluka – 51.8%, što ukazuje i na ograničenja centralizovanog sistema imaju u dijelu obezbjeđenja usluga na lokalnom nivou. Takođe, preovlađujući je stav i SPC treba da ima istu poziciju kao bilo koja vjerska zajednica jer je Crna Gora građanska država – 55.3% je onih koji su u tome izričiti, dok manje od trećine (30.2%) smatra da SPC mora imati poseban status zbog broja vjernika u Crnoj Gori, a 14.5% ne može da se odredi oko tog pitanja“, navela je Uljarević.
„Iako se gotovo svi naši donosioci odluka zaklinju u privrženost EU, 46.4% građana i građanki ne vjeruje da oni rade da svi budu jednaki pred zakonom i da zažive evropski standardi koji garantuju vladavinu prava, a dominantna većina (67.9%) smatra vladavina prava nije moguća bez odgovornosti i jednakosti pred zakonom. Zabrinjavajuće je mali broj onih koji vjeruju da u Crnoj Gori postoji pravosudni sistem u kojem mogu dobiti pravdu – svega 14.4%. Ipak, da je pravda je spora, ali dostižna u Crnoj Gori vjeruje blizu polovine građanstva, uz napomenu da je visok broj onih koji cijene da pravosudni sistem radi samo za one koji su moćni i imaju veze (31.6%)”, kazala je Uljarević komentarišući dio istraživanja koji se odnosi na vladavinu prava i reforma pravosuđa.
U dijelu istraživanja koji se odnosi na identitetska pitanja, većinska procjena ispitanika je na poziciji da su međunacionalni odnosi u Crnoj Gori danas dobri, iako bi ih trebalo značajno unaprijediti (52.5%), dok ih skoro trećina (30.6%) cijeni lošim i vidi kao ozbiljan problem. Podijeljeni su stavovi oko kvaliteta debate o identitetskim pitanjima, a identičan je broj onih koji misle da bi ovim temama trebalo da se bave naučnici i političari.
“Ubjedljivo najodgovornijim za podjele u crnogorskom društvu građani i građanke smatraju političke partije (53.4%) i vjerske zajednice (23.3%). Takođe, nešto više od 1/3 cijeni da je danas ugrožen sekularni karakter Crne Gore (34.6%), a upozoravajući je broj onih koji smatraju da danas u Crnoj Gori imamo rehabilitaciju ratnih zločinaca i pokreta, te istorijski revizionizam (41.1%), iz čega je očekivan i preovlađujući stav da se suočavamo sa problemom radikalizacije (48.7%). Rješenja se vide u širokom dijapazonu, uključujući zakonske sankcije, jačanje građanskog obrazovanja, obrazovnog karaktera medija, itd.”, istakla je Uljarević.
U mnoštvu društveno štetnih pojava, građani suštinski najviše brinu o djeci i njihovoj bezbjednosti, a ohrabrujuće je i da raste svijest o problemu porodičnog nasilja. Policiju dominantno vide kao organ koji adresira ovaj problem, a posljedično prevladava osjećaj sigurnosti van kuće ili stana prevladava (82.9%). Imperativan stav (blizu 80%) je da država hitno treba da sprovede politiku preispitivanje dozvola za nošenje oružja i smanjenja količine oružja u društvu. Kad je riječ o borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala, najprepoznatljiviji akter je Tužilaštvao (31.4%), a svi ostali akteri višestruko manje.
“Očekivano, imajući u vidu podršku koji proces pristupa EU ima u građanstvu, većinski je stav da glavni oslonac Crne Gore u spoljnoj politici treba da bude EU (58.2%), ali značajno raste uticaj Srbije i Rusije. Dominira stav (55%) da nam trebaju nove političke strukture za ubrzanje puta ka EU, a prepoznaju se i borjne koristi od EU”, navela je Uljarević.
Građani većinski smatraju da Crna Gora treba da ostane na poziciji priznanja Kosova i da ostavi Srbiji i Kosovu da sami rješavanju svoje odnose (46.8%).
„Zabrinutost koju su građani izrazili u ovom istraživanju naglašavaju potrebu za poboljšanjima u nekoliko ključnih oblasti upravljanja. Rješavanjem ovih problema kroz povećanu transparentnost, reformu politike i strateške investicije, moguće je izgraditi inkluzivniju, efikasniju vladu i vladu kojoj se vjeruje,“ kazao je Vuk Čađenović, izvršni direktor agencije DAMAR.
„Podijeljeno mišljenje o važnosti glasanja u društvu, prema kojem skoro polovina (47,3%) smatra da bi neučestvovanje u glasanju trebalo da bude legitiman način da izraze nezadovoljstvo, a značajan broj (46,9%) da je glasanje građanska dužnost, otkriva potencijalno razočaranje političkim procesom kod značajnog dijela stanovništva. U dijelu izbornih reformi, snažna je podrška uvođenju otvorenih izbornih lista (62%) što ukazuje na potrebu za povećanje transparentnosti, a mišljenje većine (57,4%) da je davanje prava glasa u diplomatsko-konzularnim predstavništvima u inostranstvu dobra ideja ukazuje i na želju da se dijaspora više uključi u politički proces“ kazao je Čađenović.
Čini se da je povjerenje javnosti prema političkim strankama deficitarno, pa tako 60,3% ispitanika smatra da političke stranke ne ispunjavaju svoja predizborna obećanja, a promjena vlasti nije uvjerila većinu u promjenu upravljanja vladom i drugim institucijama što potvrđuje podatak da 48% smatra da nova vlada takođe favorizuje svoje članove stranke, aktiviste i funkcionere.
„Kada je riječ o slobodi NVO da djeluju i kritikuju bez sankcija, 35,7% smatra da NVO to mogu, a gotovo 50% sugeriše na ograničenja u slobodnoj kritici kroz reakcije i uvrede na društvenim mrežama i u komentarima ili smatra da nijesu slobodne“, ističe Čađenović.
Tešku ekonomsku situaciju u zemlji gotovo polovina (49,8%) pripisuje međunarodnim trendovima i uticajima pandemije koronavirusa, dok 41,9% krivi neodgovorne odluke vlade.
„Kada je u pitanju povjerenje i transparentnost u pogledu pravednosti poreza i oporezivanja tako i u dijelu javnih nabavki, većina ispitanika (53,6%) smatra da svi treba da doprinose porezima, dok značajan dio (40,9%) predlaže oslobađanje od poreza za najsiromašnije i plaćanje na osnovu ekonomske snage, na šta se nadovezuje i podatak da 58,9% smatra da se zakon ne primjenjuje jednako za sve poreske obveznike. U dijelu usklađenosti javnih nabavki sa zakonom, 49,5% građana je izjavilo da vjeruje da su tenderi uglavnom namješteni za one koji imaju veze u ovim organima. Na visok stepen nepovjerenja ukazuje i dominantan utisak (53,4%) da racionalnost, profesionalizam i depolitizacija nijesu osnovu za zapošljavanje i napredovanje u javnoj upravi“, naveo je Čađenović.
Kao prioritete za razvoj građani vide zdravstvo (52,3%), obrazovanje, nauka, kultura (42,5%) i socijalna politika, socijalno preduzetništvo i zapošljavanje (34,8%), a investicije u zelenu energiju (37,3%), uz napomenu da je značajan broj i onih koji smatraju da su te investicije trenutno nedostižne (33,5%), što ukazuje na snažnu podršku, ali i na izvjesnu bojazan o izvodljivosti.
Dr Zoran Stoiljković, profesor Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu, komentarisao je treći dio istraživanja koji se odnosio na socijalni sistem i politike. “S obzirom da se radi o političkom i socijalnom pulsu građana i građanki, u ovom dijelu se uočavaju tri podatka koji se ponavljaju – prvi je da se zapitamo kako se živi sa ocjenom 2+ koja se ponavlja i kod većinskog opredjeljenja kako žive i kakav je standard, koliko su moguće promjene i kroz razvijenost institucije socijalnog dijaloga i ponašanja Vlade kao partnera u njemu. To je ocjena koja dominira i sa stanovišta očekivanja. Takođe, vidljivo je i da u Crnoj Gori raspoloženje varira između skrivenog, nesigurnog optimizma i nezadovoljstva i skepse koje ima a koju mu je žao da napusti.”, kazao je Stojiljković.
On se osvrnuo na uticaj tradicije u odnosu na percepciju ugroženosti prava žena, ali i ograničenja radne i životne perspektive mladih na koje ukazuju nalazi istraživanja, kao i poziciju starih lica. “Treća stvar koju bih istakao je težina konteksta koji zatičete a koji ograničava šanse za promjene. Naime, zatečeni kontekst i rezultirajući ograničeni kapaciteti i sredstva vode prvo stanju u kojem se poželjni ciljevi poput reforme i razvoja ekologije, energetske tranzicije, i poboljšanje standarda zdravstvenih, pa i obrazovnih usluga i mreže, vide (približna trećina) kao poželjan, ali trenutno teško ostvarljiv cilj“, komentarisao je on.
U dijelu obrazovanja, stavovi su raznoliki kod ocjena osnovnog i srednjeg, na jednoj strani, i visokog obrazovanja, na drugoj strani. “Kada se radi o osnovnom i srednjem, natpolovična većina bi željela reforme jer nije otvoreno prema inovacijama i nema dovoljno kritički kapacitet što govori i stanje da smo navikli da nam djeca mogu i moraju biti odlična. Kvalitet nastave u srednjim školama se ocjenjujem nešto bolje od pomenute ocjene 2+, a za to građani krive nizak standard nastavnika, ali i niska pozicija institucija koje školuju obrazovni kadar. Slični su pogledi i na zdravstvo”, kazao je Stoiljković.
On je posebno ukazao na podatak da “više od 60% građana i građanki podržava potrebu da se ljudi sa univerziteta nađu u javnom prostoru, i to kroz rasprave u kojima učestvuju različitomisleći i grade javne politike. Tu nedostaju a previše ih je vođeno egom u politici”, kazao je on.
Na kraju je analizirao podatke o medijima, uz napomenu da medijska situacija u svijetu, pa i kod nas, ide silaznom putanjom. “Objektivnost postoji u izvjesnoj mjeri ili uopšte ne. Crna Gora ima medijski pluralizam, ali ne i nepristrasnost. Takođe, socijalne mreže su duboko ušle u javni politički zivot, a u dijelu dezinformacija Crna Gora je vrlo osjetljiva na medijske pritiske, organizovano stvaranje lažnih vijesti i post-istine. Građani i građanke cijene da medijima najviše nedostaje dobrih i profesionalnih novinara, kao i sadržaja obrazovnog tipa i onih kojih afirmišu kulturu”, zaključio je Stoiljković.
Prikupljanje podataka je obavljeno CAPI metodom, od 15. do 21. maja 2023. godine, na troetapnom stratifikovanom slučajnom uzorku koji je obuhvatio 1002 građana i građanki Crne Gore.
Nakon osvrta na nalaze istraživanja uslijedila je otvorena diskusija sa preko 50 učesnika i učesnica iz različitih oblasti (akademska sfera, NVO sektor, mediji, kultura, obrazovanje, pravosuđe, itd.), a planirano je da se, u nastupajućem periodu, radi na daljem produbljivanju ovih nalaza i kreiranju preporuka za donosioce odluka.
Maja Marinović, saradnica na programima