U proteklih osam godina, Crna Gora nije proizvela očekivane mjerljive rezultate u suzbijanju korupcije, a i EU je pokazala političku nedosljednost u vezi sa kontinuiranim i potrebnim spoljnim pritiskom, pa je tako Crna Gora, bez obzira na sve, dugo napredovala u procesu pristupanja uz vidljiv deficit političke volje da efektivno pristupi prevenciji i suzbijanju korupcije. Posljedično, korupcija ostaje široko rasprostranjena i nastavlja da bude predmet ozbiljne zabrinutosti, navodi se u studiji “Balkanizacija umjesto evropeizacije – borba protiv korupcije u Crnoj Gori“, koju su objavili Centar za građansko obrazovanje (CGO) i njemačka fondacija Friedrich Ebert (FES).
Koji je i koliki je stvarni uticaj tzv. transformative moći EU na unutrašnje političke prilike i djelotvorne sistemske promjene u Crnoj Gori? Zašto je Crna Gora kao (samo)proklamovani lider u evropskim integracionim okvirima doživjela suštinski neuspjeh u procesu evropeizacije uprkos dugotrajnim reformskim zahvatima čime je dovedena u pitanje i transformativna moć EU na sistemske promjene u državama kandidatima? Ovo su neka do pitanja na koje odgovore pokušava dati autorski tim koji su činili dr Vladimir Vučković, saradnik na programima u CGO-u i predavač na Masarikovom univerzitetu u Češkoj kao glavni autor, Mira Popović, koordinatorka programa u CGO-u i Daliborka Uljarević, izvršna direktorka CGO-a, koja je takođe i urednica publikacije.
“Politički uslovi za članstvo u EU su strogo definisani i oni u svojoj srži imaju dokazivanje snažne i nedvosmislene unutrašnje političke volje zemlja kandidata da ostvaruje mjerljive i učinkovite rezultate u oblasti vladavine prava, te neupitne posvećenosti i proaktivnog pristupa prema rješavanju otvorenih bilateralnih problema sa susjednim državama”, objašnjavaju autori ukazujući na neke od razloga sporog puta Crne Gore ka EU ali i ka potrebnih unutrašnjim reformskim zahvatima.
Autori navode, među crnogorskim osobenostima, postojanje potencijala, kapaciteta i podrške za dinamiziranjem procesa pristupanja EU, ali i da je Crna Gora, poput nekih drugih država zapadnog Balkana, do skoro bila pod ozbiljnim uticajem stabilokratije – slabe demokratije u kojoj državom rukovode poluautokratski (nedemokratski) lideri i snažno utiču na unutrašnje političke procese kroz neformalne klijentelističke mreže a tvrde da za to posjeduju i podršku Zapada u cilju očuvanja unutrašnje političke stabilnosti. “Nedavna promjena vlasti, uz tijesnu pobjedu donedavne opozicije, još uvijek ne daje ubjedljiv odgovor u smislu vizije i strategije oblikovanja drugačije Crne Gore koja integriše građanske i demokratske principe, ali i ima kapaciteta da odgovori na brojne nataložene i nove izazove,” smatraju autori studije.
Izostanak konsolidovane demokratije u Crnoj Gori otvorio je prostor da se procesi donošenja odluka koriste za zadovoljenje partijskih i partikularnih interesa i razvoj klijentelističkih mreža na bazi široke zloupotrebe izvršnih ovlašćenja donosilaca odluka, čime je korupcija duboko prodrla u crnogorsko društvo, navodi se u studiji. Problem sveprisutne korupcije, posebno političkog tipa, prepoznale su pored Evropske komisije i brojne relevantne međunarodne nevladine organizacije, konstatuju autori.
Antikoruptivna politika u Crnoj Gori se zasnivala na zakonima i institucijama sa manama, što je imalo ograničavajući ili blokirajući uticaj na suzbijanje korupcije. Produkcija velikog broja strateških dokumenata, često i neizvedeno donošenje neujednačenih i neadekvatnih zakona i podzakonskih akata, ubrzane i strateški neosmišljene promjene pravnog okvira predstavljaju loše osnove koje nisu ojačale sistem za borbu protiv korupcije niti utrle put za održive rezultate u domenu istraga, podizanju optužnica i donošenju pravosnažnih presuda u krivičnim djelima sa elementima korupcije. Neke od ključnih institucija, poput Državne revizorske institucije (DRI), Državne izborne komisije (DIK) i Agencije za sprječavanje korupcije (ASK), pokazale su se kao spore i selektivne.
Dodatno, ni Tužilaštvo sa „šupljom mrežom za krupne ribe“ nije opravdalo očekivanja zainteresovane javnosti kad je riječ o borbi protiv korupcije. “Propust zakonodavca i pasivno držanje Vrhovnog državnog tužioca doveli su do toga da se predmeti visoke korupcije mogu završiti sporazumom o priznanju krivice, odnosno sa sankcijama nižim od raspona predviđenog Krivičnim zakonikom za takvo krivično djelo. Posljedično, ovi pravni nedostaci u ZKP-a su značajno korišteni od strane onih koji su bili osumnjičeni za slučajeve visoke korucije i organizovanog kriminala, a što je rezultiralo značajno manjim kaznama za teška krivična djela,” konstatuju autori. Apostrofira se i slabost Tužilaštva u procesuiranju onih koji su percipirani kao moćni, a posebno funkcionera Demokratske partije socijalista (DPS) čime su osnaženi navodi o političkom uticaju donedavno vladajuće strukture na pravosuđe.
Korupcija je široko rasprostranjena u svim dijelovima sistema i administrativnog aparata, a politički opterećeno pravosuđe sa urušenim ugledom nema snage da prekine začarani koruptivni krug niti da procesuira moćne pojedince iz političke sfere za koje postoje ozbiljne sumnje, a nerijetko i javno predstavljeni dokazi, da su bili dio različitih korupcionaških afera. Zakonodavna i izvršna vlast samo su deklarativno usvajali evropski pravni okvir u oblasti jačanja antikoruptivne politike, dok je praksa primjene usvojenih EU normi sporadična i selektivna.
Nevoljnost EU da vrši konzistentan pritisak na zemlju kandidata radi uvođenja novih obrazaca u borbu protiv korupcije predstavlja jedno u nizu objašnjenja zašto Crna Gora nije uspjela da se evropeizuje uprkos dugotrajnom reformskom procesu. Tako je politika uslovljavanja EU svedena na monitoring i konstantno ponavljanje istih preporuka koje nijesu bile realizovane. Očito je da je EU pokušavala da igra konstruktivnu ulogu u dijelu jačanja unutrašnjeg antikoruptivnog sistema ali to nije bilo moguće sa nedemokratskim strukturama okrenutim partijskom i partikularnom interesu. Na taj način, domaće političke strukture su razvile su osjećaj nezamjenjivosti u međunarodnim krugovima i uvjerenja da izostanak rezultata u borbi protiv korupcije ne dovode u pitanje njihov opstanak i moć.
Borba protiv korupcije u Crnoj Gori tokom dosadašnjeg pristupnog procesa permanentno je zavisila od tri međuzavisna faktora – politike uslovljavanja EU, domaćih političkih struktura i efikasnosti, odnosno, načina sprovođenja reformskih aktivnosti. Nevoljnost EU da ultimativno podvuče potrebu uspostavljanja djelotvornih mjera prevencije i suzbijanja korupcije s jedne strane, i nedostatak unutrašnje političke volje da riješi sveprisutni problem korupcije s druge strane, rezultirao je selektivnim pristupom u ispunjavanju antikoruptivnih ciljeva a što nije moglo učiniti istinski nezavisnim i profesionalnim antikoruptivne institucije, stoji u zaključcima studije.
Crna Gora se trenutno suočava sa najzahtjevnijom i najizazovnijom integracionom fazom i bilo bi razumno očekivati da država pokaže daleko snažniji i proaktivniji pristup u rješavanju problema korupcije kroz efikasno sprovođenje obaveza na putu ka EU, a posebno onih koji se odnose na jačanje preventivnih antikoruptivnih mjera i produkciju mjerljivih rezultata kroz pravosnažne presude za slučajeve visoke korupcije, zaključuju autori.
Maja Marinović, saradnica na programima