Kada su nakon predsedničkih izbora, aprila 2017. godine, počeli najmasovniji građanski protesti u Srbiji posle 5. oktobra 2000. godine, mnogi su se iznenadili, a naročito zbog toga što su pokretači i najaktivniji učesnici bili studenti. Bilo je pre toga pojedinačnih protesnih okupljanja, bilo je i izražavanja socijalnog nezadovoljstva, ponajviše različitih formi stranačkih skupova, ali delovalo je da se više nikad ne može ponoviti energija koja je označila dolazak demokratije u Srbiju.
Iako je direktan povod za istovremeno izlivanje nezadovoljstva građana u Beogradu, Nišu, Novom Sadu i brojnim drugim gradovima bio izborni rezultat koji je Aleksandru Vučiću, do tada predsedniku Vlade, omogoćio mandat predsednika svih građana u trajanju od pet godina, brojni autori i analitičari saglasni su da uzroke Protesta protiv diktature treba tražiti u deceniji i po razočarenja, propuštenih prilika, izneverenih očekivanja i akumuliranog osećaja socijalne nepravde.
Način na koji su ovi protesti okončani bio je, ispostaviće se više od četiri godine kasnije, veoma važna lekcija. Tu se, pre svega, misli na fluktuirajuću strukturu liderstva, nejasne veze između organizatora i pojedinih opozicionih stranaka ali i neprincipijelnost po pitanju zahteva koji su se odnosili na izborne uslove u trenutku u kome su izbori bili završeni. Nakon početnog entuzijazma građana, očigledno je da ovakva lista zahteva nije mogla da ih motiviše za dalje proteste. Organizatori ovih okupljanja tokom vremena podelili su se u više različitih frakcija i nastavili su svoje aktivnosti u javnom prostoru, levitirajući između različitih aktivističkih i političkih grupacija. U svakom slučaju, Protesti protiv diktature, posle dugog niza godina, bili su prva aktivnost inicirana i realizovana od strane pripadnika studentske populacije i smatraju se početkom talasa izražavanja nezadovoljstva građana Srbije tokom predsedničkog mandata Aleksandra Vučića.
Sledeći takav izliv na ulici desio se krajem 2018. godine, za šta se razlozi traže u porastu političkog nasilja i evidentnom trendu autoritarnog upravljanja društvom. U ovom periodu ogoljava se prava priroda režima Aleksandra Vučića, konačno zarobljavanje svih institucija, uključujući i one koje Ustav Republike Srbije prepoznaje kao nezavisne, ali i potpuno urušavanje principa podele vlasti. Incident koji je je inicirao ponovo okupljanja građana u većem broju gradova desio se u Kruševcu, kada je fizički napadnut opozicioni aktivista Borko Stefanović. Njegova krvava košulja postala je simbol ovog talasa protesta. Za razliku od Protesta protiv diktature, protesti koji su kasnije postali poznati pod nazivom 1 od 5 miliona, zbog načina na koji se Aleksandar Vučić o njima izražavao, bili su masovniji, trajali su duže, ali i vođeni od strane opozicicionih političkih stranaka koje su prepoznale očiglednu dalju akumulaciju nezadovoljstva velikog broja građana stanjem u društvu.
Imajući u vidu da su u organizovanju i promociji protesta učestvovale stranke različitih ideoloških profila, brojni učesnici, ali i analitičari tih dešavanja, prepoznavali su potencijal za ponovno ujedinjavanje čitavog opozicionog korpusa Srbije po uzoru na nekadašnju Demokratsku opoziciju Srbije (DOS), koja je predstavljala jezgro završne faze borbe protiv Slobodana Miloševića. Ispostaviće se da samo volja, čak i sa takvim potencijalom nije bila dovoljna za izgradnju održive zajedničke grupacije koja bi na duže staze mobilisala opoziciono nastrojane građane Srbije. Horizontalno liderstvo među pripadnicima političkih stranaka, ustrojenim i naviklim na čvrste i vertikalne strukture, ponovo se pokazalo kao izazov. Dodatno, zahtevi ni ovaj put nisu bili dovoljno jasno i dosledno formulisani. Naprotiv, iz nedelje u nedelju su menjani i dopunjavani. U jednom trenutku je delovalo da ni učesnici, a ni sami organizatori više nisu znali zbog čega su protestovali. Ovakav pristup vodio je u osipanje protesta i prekid okupljanja.
Međutim, paralelno sa pokušajima ukrupnjavanja na opozicionoj političkoj sceni i napora da se građansko nezadovoljstvo artikuliše preko političkih stranaka, u situaciji u kojoj je režim aktivno radio na njihovom, što razbijanju, što diskreditaciji, bunt je počeo da se izmešta izvan svih institucionalnih mehanizama, decentralizuje i izliva kroz male bitke vođene na nivou lokalnih zajednica.
Još od 2017. godine beleži se uzlazni trend nastajanja neformalnih građanskih grupa koje su činili ljudi, uglavnom bez ikakvog prethodnog političkog ili aktivističkog iskustva u političkim strankama ili postojećim organizacijama civilnog društva. Sve je počelo borbom protiv malih hidroelektrana na Staroj planini, strogo zaštićenom području prirode, koja se prelila na veliki broj drugih reka. Uspesi ovih akcija hrabrili su ljude širom Srbije da ustaju protiv ekspanzije urbanizacije prirode, kamenoloma, seče šuma, zagađenja vazduha i voda, investitorskog urbanizma u gradovima… Ova borba se najpre dešavala izvan radara kako medija, tako i politikih stranaka. Pobunjeni i aktivni građani zahvaljujući moći društvenih mreža, povezivali su se deleći međusobno iskustva i lekcije, ali i hrabreći jedni druge. U januaru 2020. godine desio se prvi veliki zajednički skup boraca za čistu vodu, što se označava kao početak nastajanja masovnijeg ekološkog pokreta u Srbiji.
Talas ekološkog bunta, nakratko je prekinut uvođenjem vanrednog stanja, ali i masovnim spontanim demonstracijama koje su se desile u julu 2020. godine kao reakcija na mogućnost uvođenja restriktivnijih protiv-pandemijskih mera. Za razliku od svih prethodnih protesnih talasa od 2017. godine, takozvani „julski protesti“ ostaće zapamćeni po snažnoj reakciji države i masovnim slučajevima prekoračanja sile od strane pripadnika policije. Jedno od objašnjenja za takvo postupanje leži u činjenici da su ovi protesti bili najspontaniji izliv nezadovoljstva, te da su okupili građane svih ideoloških orjentacija, ujedinjene protiv vlasti koje nije usmeravala niti kontorlisala nijedna opoziciona politička stranka niti organizacija civilnog društva. Ipak, za razliku od svih prethodnih, rezultat ovih protesnih okupljanja bio je da je država od najavljenih mera odustala. Stoga se može reći da je njihov zahtev, po prvi put, i ostvaren. Takođe, po prvi put, zahtev protestanata bio je vrlo jasno definisan i dostižan u relativno kratkom vremenskom roku.
Nakon ovih dešavanja, započeo je uzlazni talas različitih formi izražavanja građanskog bunta. Od vađenja cevi iz reke Rakite, kada su sami građani izvršili sudsku presudu koju nijedan drugi organ nije smeo, do početka borbe protiv iskopavanja i eksploatacije litijuma u Jadru koja je, za mnoge, neočekivano, stvorila najširi aktivistički front, kome su počeli da se pridružuju i opozicioni politički aktivisti. Čak, aktivnosti usmerene protiv projekta Jadar i međunarodne korporacije Rio Tinto, postali su glavna tema kampanje za izbore koji će se desiti u aprilu ove godine.
Borba protiv litijuma je tokom samo nekoliko meseci zaklonila sve druge ekološke probleme u Srbiji i postala, ne samo političko, već novo identitetsko pitanje koje je ujedinilo ljude različitih ideoloških orjentacija što je do samo pre nekog vremena delovalo nemoguće. Njen dosadašnji uspeh baziran je ponovo na jasno formulisanom zahtevu koji se očituje u dve reči – ne rudniku – kao simbolu uzurpirane države, ali i činjenici da su na njenom čelu bili autentični nosioci, odnosno stanovnici rudnikom ugroženih područja, kao i doslednom sprovođenju svih najavljenih koraka, koji uključuju i različite radikalizovane metode borbe. To je dovelo do mogućnosti uključivanja velikog broja ljudi koji su se sa borbom meštana Jadra identifikovali preko svog nezadovoljstva stanjem u društvu, a istovremeno nisu morali da procenjuju kredibilitet i reputaciju onih koj su bili na njenom čelu. Shodno tome, režim je posustajao pred pojedinačnim zahtevima kao što su ukidanje ili izmena zakona, ukidanje uredbe Vlade, odluke lokalne samouprave,…
Sve što smo do sada mogli da naučimo iz skoro petogodišnjeg iskustva Srbije na liniji je globalnih trendova. Kriza liberalne demokratije dovela je do daljeg pada poverenja u sve njene subjekte, pa i politike stranke i formalizovane organizacije civilnog društva. U takvim uslovima, akumulirano nezadovoljstvo u društvu pretvara se u građanske pobede samo ako ga artikulišu oni koji do sada nisu dobili priliku da razočaraju građane i ako su u stanju da formulišu jasne i konkretne zahteve koji će vraćati poverenje da su promene, koliko god bile male i pojedinačne, moguće.
Bojana Selaković, programska direktorka Građanskih inicijativa u Srbiji
Napomena: Kolumnu slobodno mogu preuzimati svi mediji uz navođenje autora, kao i da se kolumna objavljuje kroz projekat „Različiti putevi – zajedničke vrijednosti“, koji sprovodi Centar za građansko obrazovanje (CGO), u saradnji sa fondacijom Heinrich Böll iz Berlina, Inicijativom mladih za ljudska prava iz Zagreba, Udruženjem za modernu istoriju iz Sarajeva i Forumom ZfD – kancelarijom iz Beograda. Projekat je podržan od strane EU, kroz program Evropa za građane.