Treći dan Sarajevskog plenuma obilježio je i panel posvećen Evropskoj uniji i različitim modelima integracija, a izlaganja imali Aurelie Valtat, šefica Odsjeka za evropske integracije, politiku i informacije u Delegaciji EU u BiH, dr Nedžma Džananović, profesorka na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Sarajevu, dr Nikoleta Đukanović, profesorka na Univerzitetu Donja Gorica iz Crne Gore, dr Adnan Huskić, profesor na Sarajevskoj školi za nauku i tehnologiju, Nataša Vučković, izvršna direktorka fondacije Centar za demokratiju iz Srbije, i dr Vedran Džihić, predavač na Univerzitetu u Beču i član BIEPAG-a, uz moderaciju prof. dr Ehlimana Spahić sa Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Sarajevu.
„Pregovarački okvir se može posmatrati iz nekoliko različitih uglova. Crna Gora je još u mogućnosti da završi proces pregovora, ali je i u njoj vidljiva ozbiljna demokratska regresija“, ocijenio je dr Adnan Huskić, dodajuči da je to slučaj i sa drugim zemljama regiona. „Proces demokratskog regresiranja i napredovanja u evropskim integracijama ne smiju biti paralelni procesi“, naglasio je Huskić. On je rekao da je svaki krug proširenja sa sobom donio novi tip problema, zbog čega se, između ostalog, od država Zapadnih Balkana očekuje da riješe sve bilateralne sporove, koji su brojni, prije nego što budu primljene u EU. „Bosna i Hercegovina je prva visoko decentralizovana država koja pokušava da se priključi EU, što nameće novu vrstu obaveze, a pri tom u EU ne postoji konsenzus o proširenju. Jasno je da je proces proširenja postao politički alat EU, o čemu svjedoči i razvoj događaja sa Moldavijom i Ukrajinom“, zaključio je Huskić.
Nedžma Džananović dala je presjek decenijskih neispunjenih obećanja EU prema zapadnom Balkanu, sa akcentom na BiH. „Naš trenutni evrointegracijski proces je jeftin spektakl“, ocijenila je ona. „Februar 2022. godine bio je momenat kada se za EU desilo ono nezamislivo – rat se vratio na tlo Evrope. Odgovor Evrope na to je bio jedini moguć i taj geopolitički zaokret značajno je uticao na politiku proširenja EU“, podsjetila je ona, uz naznaku da je to dovelo i do spoznaje da „politike proširenja ne postoji kao realna politika, čak ni kao cilj, nego kao alibi politika, perspektiva koja se nudi bez izgleda da će biti realizovana u skorije vreme“. Džananović je podvukla značaj politike proširenja ka Zapadnom Bakanu, kao i ka Ukrajini, Moldaviji i Gruziji, kao jedinog instrumenta koji EU ima na raspolaganju. Opomenula je da se ona ne koristi adekvatno u dijelu demokratizacije ovih država, apostrofirajući sniženje kriterijuma, otklon od evrorealista a približavanje EU onima koji ne vjeruju iskreno u njene vrijednosti.
„EU je nedovršena politička zajednica i to se vidi i kroz politiku proširenja“, kazala je Nikoleta Đukanović, dodajući da je ta politika primarno vođena strahom od uticaja drugih velikih sila u regionu, i da je, kad god je EU bila manje prisutna u regionu, došlo do problema. „Politika uslovljavanja EU više nema efekta u regionu. Pokazalo se da što duže traje proces EU integracija, to više opada nivo demokratije u državi i društvu, što potvrđuju i različiti indeksi demokratije. Razlog za to leži u činjenici da proces integracija ne odgovara političarima jer smanjuje njihov monopol na vlast, dok EU pokazuje ravnodušnost ili prihvata loša rješenja“, navela je Đukanović uz naglasak da postojeće reforme prolitike proširenja nisu dale rezultate. U osvrtu na Crnu Goru i njene evropske integracije, zaključila je da ukoliko ona, ovakva kakva je danas, bude primljena u EU u narednih nekoliko godina, to može izazvati brojne probleme – i u EU i u Crnoj Gori.
„Danas su svi složni da proces proširenja djeluje kao iscrpljen, ali ne zato što je to tehnički proces, nego zato što su upravo politička pitanja dovela do dekredibilizacije procesa“, navela je Nataša Vučković, ilustrujući to primjerom Sjeverne Makedonije, ali i stalne promjene pristupa, mehanizama i prioriteta EU, kao i loše komunikacije, a što troši resurse i energiju a ne donosi rezultate. Podsjetila je da je i u procesu integracija Srbije rješavanje pitanja Kosova postalo ključni momenat, što je marginalizovalo vrijednosti EU. Apostrofirala je i značaj partnerskog rada u odnosu na politiku uslovljavanja, a posebno pilot inicijative Evropskog ekonomskog i socijalnog komiteta da u svoj rad uključi članove sa Zapadnog Balkana, ocjenjujući da taj model treba primijeniti i na drugim nivoima EU. Vučković je zaključila da, uprkos preprekama koje postavljaju političke elite u regionu, motivacija može biti u rezultatima koje taj proces može donijeti i da je stoga važno da se vidi realni kraj procesa.
“Naše iskustvo nam govori da ono što trenutno doživljavamo u regionu, na žalost, podsjeća na film “Dan mrmota,” gdje se glavni lik svakog dana budi u istoj stvarnosti. Međutim, kada je riječ o EU integracijama nalazimo se u još goroj situaciji jer se budimo u stvarnosti koja je gora od one u kojoj smo zaspali. Kada slušamo procjene našeg procesa EU integracija, čini se kao da živimo u paralelnim univerzumima zbog polifonije mišljenja, a u nekim državama imamo i nazadovanje demokratije”, naveo je Vedran Džihić. On je ocijenio da je lakše i realnije zamisliti situaciju u kojoj se proces evropskih integracija na Zapadnom Balkanu nikada neće završiti, nego onu u kojoj se on završava u bliskoj budućnosti. „U našoj regiji se javio novi koncept po kojem veliki dio naših političkih elita pokušava da ponudi koncept za sadašnjost i budućnost na osnovu prošlosti koja je ili izmišljena, ili ne korespondira sa bilo kakvom vizijom funkcionalne budućnosti, što se u potpunosti kosi sa konceptom evropskih integracija“, kazao je Džihić.
„U procesu evropskih integracija poželjno je da države sarađuju i mimo i prije članstva u EU. To je put koji je komplementaran sa procesom evropskih integracija, a ne nužno nešto suprostavljen“, kazala je Aurelie Valtat. „Dedemokratizacija nije specifična za Zapadni Balkan, to je pojava koju imamo i u EU, a ključan je način na koji se države sa njom nose“, naglasila je ona. Valtana je rekla da je njen utisak da, iako se stiče utisak da Zapadni Balkan nije više toliko važan a EU, zapravo situacija obrnuta. „EU više želi Zapadni Balkan nego što Zapadni Balkan želi Evropsku uniju“, poručila je ona. U osvrtu na kritike da EU svojim pristupom u odnosu na BiH i Crnu Goru pravi otklon od sopstvenih vrijednosti, standarda i principa, ona je naglasila da EU ostaje privržena tom okviru jer se ne pravi kompromis sa uspostavljenom pravnom tekovinom, ali se neke stvari odlažu za kasnije, i da to nije dobro iskomunicirano sa širom javnosti.
Sarajevski plenum Quo Vadis, Balkan? organizuju Regionalna Akademija za razvoj demokratije (ADD) iz Srbije, Centar za građansko obrazovanje (CGO) iz Crne Gore i Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu (FPN US), uz podršku Evropskog fonda za Balkan (EFB).