Nezavisnost Crne Gore je konačna i neupitna za dominantnu većinu građana i građanki Crne Gore, kao najbolji se procjenjuju odnosi sa Srbijom u odnosu na države iz nekadašnje Jugoslavije, ali je i preovlađujući stav da zvanična Srbija utiče na unutrašnja pitanja u Crnoj Gori, a takvo miješanje se u značajnom percipira i kad je riječ o SPC. Glavni percipirani problemi među dvije države su odnos prema nezavisnosti Kosova i prema NATO savezu. Nastavlja se trend u kojem zapadni partneri gube uticaj u Crnoj Gori, iako pristupanje EU podržava preko tri četvrtine građanstva, a članstvo u NATO preko polovine. Ubjedljiva je većina onih koji smatraju da je crnogorski identitet nezavisan od srpskog (72%), a nešto manji broj priznaje crnogorski jezik (63.5%). Većina građana i građanki smatra da ni Srbi ni Crnogorci nijesu ugroženi danas u Crnoj Gori. Generalna populacija većinski podržava nezavisnost Kosova, smatra da se u Srebrenici desio genocid, na strani je Ukrajine u rusko-ukrajinskom ratu, ali značajne razlike postoje u odnosu na partijske preferencije, neki su od ključnih nalaza istraživanja javnog mnjenja o odnosima Crne Gore i Srbije, koje je Centar za građansko obrazovanje (CGO) sproveo u saradnji sa agencijom DAMAR, a u sklopu zajedničkog projekta CGO-a sa Regionalnom akademijom za demokratski razvoj (ADD), i uz podršku Ambasade Švajcarske.
„Nezavisnost Crne Gore je konačna i neupitna za ubjedljivu većinu građana i građanki Crne Gore (77.3%), dok to pitanje nije zatvoreno za malo više od petine (22.7%). Na pitanje da li bi referendum o nezavisnosti Crne Gore trebalo ponoviti većina (67. 4.%) je na stavu da to ne treba raditi, a nešto manje od četvrtine (24.3%) da treba. Slični su nalazi i oko pitanja da li bi u Crnoj Gori i Srbiji trebalo održati referendume o ujedinjenju dvije zemlje. I u slučaju kad bi takav referendum ponovo bio održan 68.7% je čvrstih u stavu da Crna Gora treba da bude nezavisna, manje od petine (18.3%) onih koji su za zajednicu sa Srbijom i oko 6% za zajednicu sa Srbijom i Republikom Srpskom,“ kazala je tokom predstavljanja podataka Daliborka Uljarević, izvršna direktorka CGO-a.
Ona je naglasila da razlike u duboko polarizovanom crnogorskom društvu nose etničke i političke karakteristike, napominjući da među onima koji ne misle da je državno-pravni status Crne Gore završeno pitanje i da bi referendum trebalo ponoviti, odnosno održati novi o prisajedinjenju sa Srbijom, dominiraju oni koji glasaju za koaliciju ZBCG i za SNP, kao i oni koji se nacionalno izjašnjavaju kao Srbi. Iz istih kategorija su i oni koji bi da žive u nekoj vrsti zajednice sa Srbijom ili sa Srbijom i Republikom Srpskom.
U odnosu na susjede iz bivše Jugoslavije, odnos sa Srbijom se vidi kao najbolji od strane skoro trećine (32. 4%), slijedi BiH (12.4%), Hrvatska (8.7%), Slovenija (3.3%), Kosovo (3.1%), Sjeverna Makedonija (2.1%), dok je najveći broj onih koji ne mogu da ocijene razvijenost odnosa sa sada samostalnim državama sa kojima smo nekada bili u zajedničkoj državi (38.1%). Kvalitet odnosa sa Srbijom oko 40% procjenjuje kao dobar ili odličan, preko 30% smatra da nije ni dobar ni loš, dok je za više od petine odnosno 22% loš ili veoma loš.
„Uticaj zvanične Srbije na unutrašnja pitanja u Crnoj Gori prepoznaje preko polovine građana i građanki (53%), dok za oko 30% taj uticaj ne postoji. Percepcija uticaja zvanične Srbije je izražena kod nacionalno opredjeljenih Albanaca, Bošnjaka, Muslimana, Crnogoraca, Hrvata, ali je zastupljena i kod skoro dvije petine onih koji se izjašnjavaju kao Srbi. Posljedično, značajno je izraženija kod partija manjinskih naroda, kao i kod partija tzv. pro-crnogorske opcije (DPS, SD, LP, SDP), ali i kod pokreta Evropa sad (51.4%)“, navela je Uljarević.
U dijelu prepoznavanja glavnih problema u odnosima Crne Gore i Srbije bilo je moguće dati više odgovora, a ističu se razlike po pitanju priznanja Kosova (47.7%) i odnosa prema NATO savezu (34.2%), ali i miješanje Srbije u unutrašnja politička pitanja Crne Gore (32%), i same vlasti u Srbiji (27.3%). Slijede kao identifikovani problemi i nepostojanje diplomatskih odnosa na nivou ambasadora (19.7%), vlasti u Crnoj Gori (18%), loša ekonomska saradnja (17.5%),… Nisko se na skali percipiranih problema pozicionira položaj Srba u Crnoj Gori (16.7%), spoljni uticaj EU i zapadnih zemalja (15.5%), neizručivanje Svetozara Marovića od strane vlasti u Srbiji (13.9%), zabrana ulaska pojedinim građanima/kama iz jedne u drugu državu (13.2%), loša saobraćajna povezanost (13%), spoljni uticaj Rusije (12.9%), položaj Crnogoraca u Srbiji (11.2%), a 16% nema stav.
Uz mogućnost više odgovora, skoro polovina građana i građanki (49.1%) cijeni da Crnoj Gori i Srbiji ne trebaju zajedničke politike i da svako treba sam da brine za svoje prioritete, dok 45% smatra da bi bilo dobro da postoji zajednička saobraćajna strategija, 31.8% zajednička spoljna i odbrambena politika, a 31.4% zajednička finansijska i ekonomske politika.
Podijeljeni su stavovi da li Srbija ima obavezu da štiti Srbe iz Crne Gore, a na toj poziciji je najveći broj Srba, kao i onih koji glasaju za ZBCG, SNP, DCG i PES.
„Posljednjih godina uspostavljen trend u kojem zapadni partneri gube uticaj u Crnoj Gori potvrđuju i nalazi ovog istraživanja kroz prizmu onih koji se vide kao glavni spoljno-politički oslonci Crne Gori. EU stoji na vrhu ali sa 54.7%, dok se na drugom mjestu pozicionira Srbija (15.3%), zatim Rusija (6.9%), pa SAD (5.6%), Njemačka se izdvaja iako je članica EU (2.4%), i u malim procentima su tu Kina, Turska i Velika Britanija. Dok su pripadnici manjinskih naroda i Crnogorci više okrenuti ka EU, Rusiju i Srbiju kao spoljno političke oslonce više vide Srbi, a na SAD se najviše oslanjaju Hrvati, Bošnjaci i Muslimani. Najmanje onih koji EU vide kao ključnog spoljno-političkog oslonca je u koaliciji ZBCG i u SNP-u“, pojasnila je Uljarević.
Put Crne Gore ka EU danas podržava 77.4% građana i građanki, dok je 17% protivnika EU i manje od 6% neopredjeljenih. Članstvo Crne Gore u NATO savezu podržava 55%, 36% je protiv, a manje od 9% nema stav.
Vuk Čađenović, izvršni direktor agencije DAMAR, predstavio je nalaze istraživanja u dijelu identitetskih pitanja.
“Da postoji crnogorski nacionalni identitet koji je nezavisan od srpskog smatra 72% ispitanika/ca, dok taj stav ne dijeli 22%, što ukazuje na manjinsku, ali značajnu, grupu građana i građanki koja vjeruje da je crnogorski identitet isključivo povezan s srpskim. Zanimljivo je i da je mali procenat onih koji nemaju izražen stav o ovoj temi. Na drugoj strani, crnogorski jezik priznaje većina od 63.5%, a ne priznaje 36.5% građana i građanki Crne Gore“, kazao je Čađenović.
Nalazi su podijeljeni oko percepcije odnosa između Srpske pravoslavne crkve (SPC) i države Srbije, pa oko četvrtine ispitanika/ca (25.1%) smatra da je SPC sastavni dio države Srbije, odnosno vjeruje da SPC sarađuje s državom, ali da ima svoju autonomiju (24.5%). Manji je broj onih (18.7%) koji smatraju da SPC djeluje nezavisno od države Srbije. Najveći procenat ispitanika/ca (31.7%) ne može da se odredi oko ovog pitanja.
“Skoro dvije petine (39.6%) građana i građanki vjeruje da je Crnogorska crkva bila autokefalna, a suprotnog je mišljenja oko četvrtine (25.3%), dok je opet veliki broj onih nedefinisanog stava (35.1%), što može ukazivati na nedostatak informacija ili različite interpretacije istorijskih događaja”, pojasnio je Vuk Čađenović.
Pitanje o mogućoj autonomiji Mitropolije crnogorsko-primorske (MCP) unutar SPC-a generisalo je različite odgovore. Oko petine smatra da MCP treba da ima autonomiju unutar SPC-a, ali je sličan procenat i protiv takve ideje. Značajnih 16.6% je neodlučno, a skoro 15% je onih koji vjeruju da MCP već ima autonomiju. Najveći procenat (26%) nema iskristalisan stav o ovoj temi. U odnosu na posljedice moguće autonomije MCP-a unutar SPC-a, oko četvrtine ispitanika smatra da to ne bi imalo značajnog uticaja, ili da bi autonomija MCP-a mogla popraviti odnos Crnogoraca prema SPC-a, dok oko 15% i vjeruje da bi takva odluka mogla odnaroditi Srbe u Crnoj Gori. Međutim, najveći procenat ispitanika (34.8%) ne može da se odredi u smislu posljedica takve odluke.
“Većina od 43% smatra da postoji uticaj SPC na unutrašnjopolitičke prilike u Crnoj Gori, a 28% ne vjeruje da SPC ima značajan uticaj na političke prilike u zemlji, dok skoro trećina nema definisan stav o ovom pitanju. I pitanje vlasništva crkvene imovine u Crnoj Gori izazvalo je, očekivano, podijeljene odgovore. Tako 22.5% smatra da crkvena imovina treba da pripada SPC-u, 16% se opredjeljuje za MCP, a 21% za CPC. Značajno je napomenuti da 25% ispitanika vjeruje da crkvena imovina treba da bude u vlasništvu države Crne Gore. Oko petine nema stav o ovoj temi”, kazao je Čađenović.
Preko dvije petine (44%) građana i građanki navodi da nije upoznato sa sadržajem potpisanog Temeljnog ugovora između Vlade Crne Gore i SPC-a, dok oko četvrtine (25.3%) navodi da su upoznati, a manje od trećine (30.8%) tvrdi da su djelimično upoznati sa sadržajem tog ugovora.
Većina (47.9%) građana i građanki smatra da je Njegoš dio crnogorske kulture, preko trećine (36.3%) da je dio i crnogorske i srpske kulture, a 15.8% vidi Njegoša isključivo kao dio srpske kulture.
Većina (preko 70%) ne vidi ni Srbe ni Crnogorce kao danas ugrožene ili diskriminisane u Crnoj Gori. Među onima koji vjeruju da takve diskriminacije ima, najčešće oblasti za koje se to veže su zapošljavanje, praktikovanje vjerskih običaja ili pri ostvarivanju nekih drugih građanskih prava.
Za litije koje su se održavale tokom 2020. godine, većina ispitanika (58.6%) kaže da ih nije podržavala, dok 41.4% tvrdi suprotno. U odnosu na ishod parlamentarnih izbora u Crnoj Gori 2020. godine, 43% smatra da su litije u velikoj mjeri uticale na to, a dodatnih 37% vjeruje da su litije donekle uticale, dok samo 8.1% smatra da litije nisu imale nikakav uticaj, a oko 12% nema stav o ovoj temi.
“Odgovori građana i građanki Crne Gore evidentno ukazuju na postojanje prepoznatljivog crnogorskog nacionalnog identiteta i jezika nezavisnog od srpskog. Međutim, percepcije o ulozi SPC su podijeljene, posebno kada je u pitanju njen uticaj na unutrašnjopolitičke prilike i vlasništvo crkvene imovine. Njegoš se većinom vidi kao dio crnogorske kulture, ali i kao most između crnogorske i srpske kulture. Većina građana i građanki smatra da nema diskriminacije prema Srbima ili Crnogorcima. Litije iz 2020. godine su prepoznate kao značajan politički događaj koji je uticao na parlamentarne izbore iste godine”, zaključio je Čađenović.
Poseban segment istraživanja se odnosio na niz pitanja koji osvijetljavaju vrijednosne determinante.
“U odnosu na nasljeđe iz II svjetskog rata, oko trećine (32.3%) vidi kao bliži partizanski pokret, dok je za manje od petine (18%) to četnički pokret, a skoro polovina ne može danas da se odredi (49.7%). Da se u Srebrenici desio genocid smatra 60%, dok je suprotnog stava skoro četvrtina (23%), a manje od petine nema stav (17%). Nezavisnost Kosova podržava 44% građana i građanki Crne Gore, a 38.5% je protiv, dok i oko ovog pitanja manje od petine nema stav (17.5%). Ukupno gledajući, Ukrajinu u rusko-ukrajinskom ratu u Crnoj Gori podržava 41,3% ispitanika i ispitanica, a Rusiju 24.3%, dok je preko trećine neopredijeljenih. Sličan je odnos prema sankcijama koje je EU uvela Rusiji, a i kad je riječ o odluci Crne Gore da uvede sankcije Rusiji. Podijeljen je stav o opasnostima ruskog uticaja po region, pri čemu blago preteže da jeste opasan (37.1%) u odnosu da nije (35.6%), uz napomenu da preko četvrtine (27.3%) ne može da se odredi“, kazala je Daliborka Uljarević.
Ona je naglasila da se ovaj dio vrijednosnih određenja odnosi na uzorak koji oslikava ukupnu populaciju, ali da je i u kontekstu aktuelnih događaja u Crnoj Gori važno ukazati da ovi preovlađujući stavovi neće biti preslikani u ono što je, kako sada stvari stoje, struktura nove Vlade i vlasti.
„Naime, u toj Vladi, ako pogledamo određenja po partijskoj osnovi imaćemo dominaciju onih kojima je četnički pokret bliži (ZBCG -60%, SNP – 48%, PES – 27%, DCG – 27% pri čemu je preko polovine pristalica PES-a i DCG neopredijeljeno oko ovog pitanja), zatim onih koji negiraju da se u Srebrenici desio genocid (ZBCG -86.6%, SNP – 64.4%, PES – 41.6%, DCG – 41.5%), onih za koje nezavisnost Kosova nije zatvoreno pitanje (ZBCG -96%, SNP – 84%, PES – 55%, DCG – 55%), ali i onih koji su na strani Rusije u rusko-ukrajinskom ratu (ZBCG – 75.4%, SNP – 60%, PES – 42%, DCG – 40% pri čemu je 47% pristalica DCG neopredijeljeno) a posljedično ne podržavaju ni sankcije Rusiji, niti cijene da je ruski uticaj opasan po region (ZBCG – 82%, SNP – 64%, PES – 66%, DCG – 44% uz 35% neopredijeljenih pristalica DCG)“, akcentirala je Uljarević.
Istraživanje je dio projekta “Plenum o crnogorsko-srpskim odnosima!”, koji sprovodi CGO iz Crne Gore u saradnji sa ADD iz Srbije, uz finansijsku podršku Ambasade Švajcarske, a paralelno je sprovedeno u Srbiji i u Crnoj Gori. Nalazi istraživanja koje je rađeno u Srbiji biće predstavljeni sjutra u Beogradu.
Istraživanje u Crnoj Gori sprovela je agencija Damar, u periodu od 2. do 10. oktobra 2023. godine, na stratifikovanom troetapnom uzorku od od 995 ispitanika/ca, primjenom CAPI metode.
Glavni cilj projekta je stvaranje novog narativa koji promoviše poštovanje dobrosusjedskih odnosa, vjerskih prava, multietničnost, multikulturalnost, evropske vrijednosti, ljudska prava i ističe pozitivne primjere napora od strane grupa i pojedinaca tokom ratova i kriza 90ih godina kao pravih heroje za nove generacije. Specifičan cilj je identifikacija glavnih uzroka složenosti odnosa dvije istorijski povezane i bliske zajednice – srpske i crnogorske – i uspostavljanje mape puta ka njihovom značajnom i održivom poboljšanju.
Nikola Mirković, saradnik na programima