Centar za građansko obrazovanje (CGO) je danas predstavio studiju Što skrivaju i otkrivaju crnogorski udžbenici o savremenoj istoriji Crne Gore?, u okviru koje je istraživački tim CGO-a analizirao udžbenike istorije za osnovnu i srednju školu, kao i za nekoliko fakulteta Univerziteta Crne Gore, u dijelu načina na koji je u njima predstavljena savremena crnogorska istorija, sa fokusom na ratna dešavanja u regionu. Dodatno, studija uključuje rezultate istraživanja među studentima/kinjama o tome koliko oni znaju o nedavnoj prošlosti Crne Gore i regiona. Konačno, data je ocjena trenutnog stanja u predavanju istorije u Crnoj Gori, uz preporuke za unaprijeđenje i modernizaciju predavanja istorije kako bi se doprinijelo objektivnijem sagledavanju istorijskih činjenica ali i procesu pomirenja.
Isidora Radonjić, asistentkinja na programima u CGO-u, koja je radila na analizi udžbenika istorije i predmetnih programa predstavila je taj dio, uz detaljan osvrt na osnovno, srednje i visoko obrazovanje. Ona je naglasila da operativnim ciljevima programa istorije nije predviđen za obradu značajan dio skorašnje istorije regiona i Crne Gore, posebno onaj dio koji se odnosi na ratna dešavanja, a da je čitav period od raspada Jugoslavije nadalje predstavljen na pet strana, uključujući i prateće fotografije. „Učenici/e dobijaju šture informacije o dešavanjima u Crnoj Gori i to u dijelu stvaranja novih država… Rat na teritoriji bivše Jugoslavije je, takođe, veoma kratko objašnjen, uz navode da počinje intervencijom JNA u Sloveniji, a da se ratna dejstva kasnije razbuktavaju u Hrvatskoj… O ulozi Crne Gore u ratnim dešavanjima, učenici/e se informišu kroz jednu jedinu rečenicu: “U napadu JNA na dubrovačku regiju učestvovali su i rezervisti iz Crne Gore””, pojasnila je Radonjić. „Takođe, u dijelu o dešavanjima na Kosovu i kasnijem NATO bombardovanju, osim što se navodi da je „Srbija pretpjela ljudske gubitke i velika razaranja vojnih, saobraćajnih i privrednih objekata”, nema ni pomena o albańskim niti crnogorskim žrtvama, predistoriji koja je vodila bombardovanju kao ni o načinu na koji je bombardovanje okončano”, navela je ona.
Radonjić je dalje ukazala da u srednjem obrazovanju postoje određene razlike u obradi ovih pitanja u gimnazijama i srednjim stručnim školama, ali i da udžbenici nijesu usklađeni sa operativnim ciljevima programa istorije kad je riječ o ovom periodu. „U gimnazijama se ovaj period obrađuje krajnje šturo na svega tri strane, i to sa manje-više identičnim podacima kao u osnovnoj školi, a predmetna lekcija se završava informacijom o formiranju državne zajednice Srbije i Crne Gore 2003.godine, odnosno nema ni dijela oko referenduma iż 2006.godine jer je udžbenik izdat prvobitno 2003, i od tada se samo doštampava, bez ažuriranja”, rekla je Radonjić. Ona je naglasila da i gimnazijalci mogu iż samo jedne rečenice, iste kao u osnovnoj školoi saznati o načinu na koji je Crna Gora bila uključena u ratna zbivanja, i da taj udžbenik pati od istih manjkavosti koje su identifikovane i u onom iz osnovne škole. „U udžbeniku za srednje stručne škole se ovaj period obrađuje na nešto više prostora, odnosno na četiri strane, sa više detalja u određenim segmentima, ali se lekcija završava sa 1999.godinom tako da nema ni podataka o daljim događajima. Položaj Crne Gore u ratu se ne spominje, kao ni njeno učešće u bilo kojem obliku. Takoše nema posebnih informacija o uticaju NATO bombardovanja u Crnoj Gori”, sumirala je Isidora Radonjić.
Osvrćući se na opšte nalaze planova rada i nastavnih materijala visokog obrazovanja, ona je navela da se istorija novije crnogorske istorije ne izučava ni na jednom od tri analizirana fakulteta Univerziteta Crne Gore – Filozofskom, Pravnom i Fakultetu političkih nauka, ocjenjujući da je „posebno problematično imajući u vidu da se na katedri za istoriju obrazuje nastavni kadar koji treba da edukuje učenike, a taj isti kadar ne dobija formalno obrazovanje koje im je potrebno da bi izvodio takvu nastavu kvalitetno. Takođe, na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore gdje se obrazuju, između ostalih, i budući tužioci i sudije, koji treba da procesuiraju i ratne zločine, studenti uče definicije ratnih zločina i funkcionisanje Haškog tribunala, ali bez ikakvih konkretnih primjera ratnih zločina na prostoru bivše Jugoslavije i same Crne Gore. Ista je situacija i sa budućim politikolozima i novinarima, uz napomenu da su ova pitanja još manje zastupljena u njihovom formalnom obrazovanju”, zaključila je Radonjić.
Tamara Milaš, saradnica na programima u CGO-u i portparolka Koalicije za REKOM u Crnoj Gori je objasnila da je cilj CGO-a bio da utvrdi nivo znanja o skorašnjoj prošlosti regiona i Crne Gore među srednjoškolcima i studentima, ali da CGO nije dobio dozvolu za istraživanje od strane nadležnog Ministarstva prosvjete. „Poslije višemjesečnog opstruiranja od strane Ministarstva prosvjete smo dobili odgovor koji pokazuje, iako posredno, da su prosvjetne vlasti svjesne manjkavosti postojećih udžbenika i uticaja takvih udžbenika na (ne)znanje učenika/ca, ali i nespremne da se istraži njihov učinak. Ostaje da se nadamo da će tu doći do promjene klime jer skrivanje problema svakako ne vodi njegovom rješavanju”, ocijenila je Milaš.
Ona je dalje detaljno izložila nalaze terenskog istraživanja, koje je sprovedeno od 6. do 11. maja 2016, obuhvatajući 120 crnogorskih studenata/kinja, sa tri fakultetske jedinice Univerziteta Crne Gore. Preciznije, anketirano je po 40 studenata/kinja osnovnih studija Pravnog fakulteta, Filozofskog fakulteta i to sa odsjeka Sociologija, Istorija, Obrazovanje učitelja i Geografija, kao i Fakulteta političkih nauka i to sa smjerova Međunarodni odnosi, Novinarstvo, Evropske studije i Politikologija.
Nalazi ukazuju da natpolovična većina (56,7%) studenata/kinja nije u svom formalnom obrazovanju imala priliku da obrađuje gradivo iz novije istoriju Crne Gore, 40% da jeste, a 3,3% ispitanika nije dalo odgovor na ovo pitanje.
Noviju istoriju bivših republika SFRJ, po sopstvenom priznanju, ne zna 12,5% anketiranih studenata/kinja, 58,8% ima površno a 28,3% određeno znanje, dok 3,3% nije dalo nikakav odgovor. No, kada se to znanje malo testira, dobija se podatak da 50,8% anketiranih ne zna koliko je nekadašnja SFRJ imala republika a koliko pokrajina, 40,8% to zna, a 3,3% bilo je bez ikakvog odgovora. Upitani dalje da nabroje koje su države danas međunarodno priznate, a bile su u sastavu SFRJ, 62,5% anketiranih nije znalo tačan ili potpun odgovor, 6,7% nije dalo nikakav odgovor, a tek nešto malo manje od jedne trećine (30,8 % ) je znalo da navede sve države nastale iz nekadašnje SFRJ. Čak 85% anketiranih studenata/kinja Fakulteta političkih nauka nije znalo da nabroji sve međunarodno priznate države koje su nekad bile u sastavu SFRJ.
Polovina anketiranih studenata/kinja (50,8%) je, na osnovu tri ponuđene opcije, tačno označila godinu kada je održan referendum koji je bio osnov za stvaranje SRJ navodeći da je to bila 1992. godina, 40% nije tačno odgovorilo, a 9,2% nije dalo nikakav odgovor. Da su sada nezavisne države – Srbija i Crna Gora činile SRJ zna 86,7% studenata/kinja.
Kad je riječ o razlozima zbog kojih se raspala SFRJ, odgovori su raznovrsni. Tako studenti/kinje Fakulteta političkih nauka dominantno navode sljedeće: “uticaj stranih sila”, “loša politika političkih lidera u regionu”, “želja za otcjepljenjem, primarno Slovenije i Hrvatske koje nijesu željele ostati u savezu”, “jačanje nacionalističkih ideja lidera, ali i vjerske razlike među narodima”, kao i “pad komunizma” i “ekonomsko slabljenje članica”. Njihove kolege/inice sa Pravnog fakulteta cijene da su ti razlozi uglavnom: “Titova smrt”, “uticaj zapadnih sila”, “jačanje nacionalizma”, “američki uticaj”, “mržnja među narodima”, kao i “ekonomska kriza”. Na Filozofskom fakultetu najviše navode “pad komunizma”, “uticaj stranih sila”, “mržnja među narodima”, “nacionalizam”, a jedan broj njih izjavljuje da ne zna za razloge koji su vodili raspadu SFRJ.
Na pitanje zašto je došlo do rata na prostoru SFRJ odgovorilo je 57,5%, navodeći sljedeće ključne uzroke: “težnja za otcjepljenjem pojedinih republika”, “otcjepljenje Slovenije”, “težnje Hrvatske i Slovenije za osamostaljenjem zbog neravnopravnog položaja unutar SFRJ, do čega je kasnije i došlo”, “protivustavno odvajanje Hrvatske i BiH koje su ignorisale konstitutivni status Srbije”, “nesuglasice tadašnjih lidera republika”, “političke i hegemonističke težnje tadašnjih lidera republika”, “politički režim Slobodana Miloševića”, “vjerske i nacionalne netrpeljivosti među narodima”, “mržnja među narodima”, “etničke, vjerske i nacionalne podijeljenosti”, “nacionalizam”, “uticaji spoljnih sila”, “Zapad”. Veliki je broj onih koji ne znaju ili ne žele da odgovore na ovo pitanje.
Crnogorski studenti/kinje većinski smatraju (54,2%) da je Crna Gora učestvovala u ratu od 1991. do 1995, ali je i gotovo trećina (30,8%) onih koji tvrde da nije, 9.2% ne zna odgovor na to pitanje, a 5,8% izbjeglo je da odgovori na bilo koji način. Pri tome, najveći procenat studenata/kinja Filozofskog fakulteta navodi da je Crna Gora učestvovala u ratu – 62,5%, a najmanje na Fakultetu političkih nauka – 45%, dok su ispitanici/e sa Pravnog fakulteta između sa 55%.
Gotovo dvije trećine studenata/kinja dalo je, i među ponuđenim opcijama, netačan odgovor na pitanje koje godine je izvršena oružana intervencija na Dubrovnik i generalno Dubrovačku regiju, a nešto manje od trećine studenata/kinja (30%) navodi da je to bilo 1991. godine.
Na pitanje ko je izvršio oružanu intervenciju na Dubrovnik i generalno Dubrovačku regiju, za što su bila ponuđena četiri odgovora sa mogućnošću da se zaokruži više opcija, 61,7% studenata/kinja je zaokružilo da je ta intervencija izvršena od strane Jugoslovenske narodne armije (JNA), 24,2% vjeruje da su to učinili pripadnici Teritorijalne odbrane (TO) Crne Gore, 10% pripadnici Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore (tada RSUP – Republički sekretarijat za unutrašnje poslove), a 25% vjeruje da je ta intervencija izvršena od strane paravojnih formacija. Jedna trećina (33,3%) anketiranih studenata/kinja je odgovorila zašto je izvršena oružana intervencija na Dubrovnik i generalno Dubrovačku regiju, spontano navodeći sljedeće razloge: “nacionalni sukobi Srba i Hrvata, i protjerivanja srpskog naroda sa teritorije Hrvatske”, “militarističke tendencije političkih lidera Hrvatske i Srbije”, “osvajanje hrvatske teritorije tj prisvajanje Dubrovnika, tzv „rat za mir“, dok je značajan broj onih koji su odgovorili da ne znaju što je uzrokovalo ovaj napad. Na pitanje o broju poginulih pripadnika JNA iz Crne Gore na dubrovačkom ratištu, 50% studenata je, na osnovu tri ponuđene opcije, tačno odgovorilo da se radi o 165 pripadnika JNA iz Crne Gore, njih 28,3% nije zaokružilo tačan odgovor, a 21,7% nije dalo nikakav odgovor.
Upitani koji su postupci za slučajeve ratnih zločina vođeni pred crnogorskim pravosuđem, crnogorski studenti/kinje označavaju od ponuđenih opcija sljedeće: ”otmica putnika iz voza Beograd- Bar u mjestu Štrpci” (35%), “logor Morinj” (30,8%), “Bukovica” i “napad na Dubrovnik” (po 25%), “deportaciju izbjeglica iz Bosne i Hercegovine” i “Kaluđerski laz” po (po 15,8%), “genocid u Srebrenici” (15%), “logor Lora” (9,2%), “opsada Sarajeva” (5%) i “Ubistvo porodice Klapuh” (1,7%).
Kada je riječ o teritorijama država na kojima su se dešavala ratna dejstva, studenti/kinje u navode da je rat vođen na teritoriji Bosne i Hercegovine (74,2%), Hrvatske (71,1%), Kosova (49,2%), Srbije (35%), Crne Gore (15,8%), Slovenije (14,2%) i Makedonije (8,3%). Najmanje studenata/kinja na Pravnom fakultetu smatra da su se ratna dejstva dešavala i u Crnoj Gori (7,5%), nešto više na Fakultetu političkih nauka (15%) i najviše na Filozofskom fakultetu (25%).
Upitani da kažu što znaju o Srebrenici, Vukovaru i opsadi Sarajeva, odgovorilo je kratko 55,8% anketiranih, pri čemu značajno variraju odgovori, pa su tako najviše rekli o Srebrenici, nešto manje o opsadi Sarajeva a očito je da najmanje znaju o dešavanjima u Vukovaru. Srebrenicu većinski označavaju kao “genocid”, “genocid nad muslimanskim stanovništvom”, “zločin protiv čovječnosti”, “masakr”, “ratni zločin”, “najveći zločin nakon II Svjetskog rata”, ocjenjujući da “najveću odgovornost za takav zločin snosi srpski narod”. Dok su studenti/kinje Pravnog i Fakulteta političkih nauka uglavnom saglasni da se radi o genocidu, niko od onih koji su odgovorili na ovo pitanje sa Filozofskog fakulteta taj zločin nije okarakterisao kao genocid. Opsadu Sarajeva opisuju kao “najdužu opsadu u modernoj istoriji”, “opsadu sprovedenu od strane Vojske republike Srpske (VRS)”, “događaj koji je odnio najveći broj žrtava”, “etničko čišćenje”. O Vukovaru uglavnom kažu da je to “mjesto na granici Srbije i Hrvatske u kojem je došlo do opsade i masovnog uništavanja”, “tu su počinjeni zločini koji su definisani kao genocid ili etničko čišćenje”, “pogranični grad u kojem je došlo do masovnog razrušenja, sravnjivanja sa zemljom, jer se smatrao srpskom teritorijom”.
Za Srđana Aleksića i njegov herojski čin, a po kojem je nedavno i jedna ulica u Podgorici dobila ime, čulo je 40% studenata/kinja, dok 38,3% ne zna ko je on, a 21,7% je ispitanika nijesu dali nikakav odgovor na ovo pitanje.
Na pitanje koji političar snosi najveću odgovornost za građanski rat na teritoriji bivše SFRJ 50,8% studenata/kinja navodi Slobodana Miloševića, 47,5% Franju Tuđmana, 30,8% Radovana Karadžića, 27,5% Aliju Izetbegovića, 14,2% Mila Đukanovića, 10,8% Momira Bulatovića, a po 6,7% Milana Kučana i Kira Gligorova. Crnogorski studenti/kinje se uglavnom slažu u ocjeni odgovornosti političkih lidera u državama bivše SFRJ za ratna dešavanja, ali razlike postoje kad je riječ o Radovanu Karadžiću i Milu Đukanoviću. Naime, dok 50% anketiranih na FPN drži Karadžića odgovornim za ovo pitanje, taj broj je drastično manji među studentima/kinjama Pravnog i Filozofskog fakulteta i kreće se od 20 do 22,5%. Takođe, Đukanovića smatra odgovornim 22, 5% studenata/kinja Filozofskog fakulteta, dok je taj procenat na Fakultetu političkih nauka duplo manji (12,5%) a na Pravnom fakultetu za dvije trećine manji (7,5%)
Iako je pitanje NATO bombardovanja i danas veoma zastupljeno u crnogorskoj javnosti, svega 27,5% studenata/kinja je znalo da je bilo sedam ljudskih žrtava tokom NATO bombardovanja u Crnoj Gori, dok 55% nije dalo tačan odgovor, a 17,5% studenata nije dalo nikakav odgovor. Među spontanim odgovorima o osnovnom uzroku NATO bombardovanja, 58,3% studenata/kinja koji su dali odgovor uglavnom navode: “nemogućnost iznalaženja rješenja za situaciju u Srbiji i na Kosovu”, “nepostojanje volje od strane Slobodana Miloševića da se povinuje zahtjevima UN-a”, “završna faza rata na Kosovu i Metohiji”, “sukob Srbije i Kosova”, “kršenje prava Albanaca na Kosovu, njihov loš položaj, napad Srbije na Kosovo”, “prijetnja humanitarnoj katastrofi na Kosovu”, “politika Slobodana Miloševića”, “Kosovo”, “agresija JNA na Kosovo”, “interesi Amerike”, “odbijanje države da se priključi NATO paktu”.
«Ovi podaci ukazuju na zaista zabrinjavajuće učinke ignorisanja pitanja iz skorije prošlosti Crne Gore i regiona u našem formalnom obrazovnom sistemu. Stoga je potrebno što prije pristupiti promjeni postojećih udžbenika i njihovom osavremenjivanju, i to od strane onih koji imaju integritet da ne prave kompromis sa vlastima o načinu na koji će predstaviti savremenu crnogorsku istoriju, kojoj su pečat dali i oni koji i dalje imaju značajnu političku moć u Crnoj Gori”, zaključila je Milaš.
Miloš Vukanović, istoričar i koordinator EUROCLIO-a (Evropska asocijacija istorijskih edukatora) za Crnu Goru je istakao da je istorijsko obrazovanje uvijek imalo specifičnu ulogu u obrazovnom sistemu određene države, zbog ogromnog potencijala da utiče na formiranje mišljenja o sopstvenom identitetu, ličnosti i društva oko sebe. „Nije jednostavno dati odgovor na pitanje da li nastavu istorije više oblikuju nova naučna saznanja ili promjena državnog statusa i ideologije. Na žalost, u značajnom dijelu evropskih zemalja, upravo zbog uplitanja državnih ideologija, istorijsko obrazovanje je dominantno evoluiralo po principu razvoja patriotizma vodeći kreiranju istorije “ponosa i patnje”. Takvo istorijsko obrazovanje nema mnogo pozitivnih ishoda, jer stvara nerealne slike o sopstvenoj nacionalnoj veličini i pogrešne pretpostavke o mjestu sopstvene države u regionalnim i globalnim istorijskim procesima“, pojasnio je Vukanović.
Što se tiče istorijskog obrazovanja savremene istorije u Crnoj Gori on je naglasio da „iako su operativni ciljevi zasnovani na ideji razumijevanja političkih promjena tokom zadnje tri decenije ipak je prošlo dovoljno vremena da može da se da vrijednosni sud o društvenim promjenama koje su uticale na formiranje društva u kojem danas živimo. Takođe, nije moguće više izbjegavati temu ratnih dešavanja u regionu i ulozi Crne Gore u njima jer isti još izazivaju oprečna mišljenja i podijeljenost stanovništva. Posljedice ovakvog odnosa prema savremenoj istoriji mogu biti dalekosežne i katrastrofalne. Stvaranjem praznine u istorijskom obrazovanju učenika/ca, otvara se mogućnost da ista tapraznina brzo bude ispunjena neistorijskim obrazovanjem koje nameće okruženje“, upozorio je Vukanović.
„Međutim, modeli savremenog i inovativnog istorijskog obrazovanja polako uzimaju maha u regionu, pa i u Crnoj Gori. Ti modeli se primarno odnose na promjenu metoda istorijskog obrazovanja sa nastave zasnovane na prenosu znanja ka nastavi zasnovanoj na razvoju sposobnosti kod učenika/ca. Ovakvo istorijsko obrazovanje osmišljeno je kao prevencija zloupotrebe prošlosti kroz promovisanje složenosti i multiperspektivnosti istorije, ali i razvoja kritičkog mišljenja. Dalje, ovakvo istorijsko obrazovanje nema namjeru da prenese jedinstvenu istinu iz prošlosti, ali ima za cilj da se približi istorijskoj istini što je moguće bliže na temeljima čvrstih činjenica i kvalifikovanih dokaza, težeći tako ka objektivnosti. Konačno, ima za cilj da dekonstruiše istorijske mitove i stereotipe stavljajući tradicionalni istorijski princip “ponosa i patnje” kroz različite poglede, dajući podršku edukatorima/kama i učenicima/cama da preispitaju sopstvene kulturološke idiome. Sve suprotno tradicionalnom šablonu koji je stvoren oko principa patnje sopstvene nacije, s jedne strane i nacionalnog ponosa, s druge strane a zanemarujući da istakne štetu nanešenu drugima, kao i istoriju onih oblasti koje nijesu povezane sa nacionalnom naracijom“, zaključio je Vukanović.
Ova analiza je dio aktivnosti Centra za građansko obrazovanje (CGO) u okviru potprograma Tranziciona pravda.
Svetlana Pešić, saradnica na programima