„Ohrabrujući su nalazi koji ukazuju da se stavovi građana i građanki Crne Gore razvijaju u pozitivnom pravcu kad je riječ o odnosu prema suočavanju sa prošlošću, iako je to proces koji zahtijeva još mnogo vremena i truda. Činjenica da građani i građanke tu kao najposvećenije vide upravo nevladine organizacije predstavlja podsticaj i nama u NVO sektoru da nastavimo da razvijamo inicijative u ovom domenu“, ocijenjeno je danas Centru za građansko obrazovanje (CGO) tokom predstavljanja nalaza istraživanja javnog mnjenja o pitanjima tranzicione pravde.
Miloš Vukanović, savjetnik u CGO-u, u osvrtu na nalaze istraživanja naveo je “da dvije trećine građana i građanki (67%) smatra da je Crna Gora učestvovala u ratovima 90ih, dok četvrtina (24%) misli suprotno, a što je značajno povećanje u odnosu na istraživanje od prošle godine, kada je tek 13% ispitanika po ovom pitanju imala odričan odgovor”.
“Bilježi se rast onih koji su čuli za napad na Dubrovnik, odnosno sad je to 89% u odnosu 75% iz ranijeg istraživanja. Među onima koji znaju za napad na Dubrovnik, blizu dvije trećine (65%) smatra da ta akcija nije bila opravdana. Većina i dalje ne zna za broj poginulih crnogorskih građana tokom napada na Dubrovnik, što je posljedica i sistemskog potiranja tog pitanja”, kazao je Vukanović.
Polovina građana i građanki Crne Gore smatraju da je na prostoru Crne Gore bilo ratnih zločina, što je takođe više nego prošle godine, a kao zločine za koje su čuli spontano najčešće navode Bukovicu i Pljevlja, Štrpce, NATO bombardovanje, i Kaluđerski laz.
„Dominanta većina građana i građanki Crne Gore navodi da zna šta se dogodilo u Srebrenici 1995.godine (86%), a dvije trećine njih to definiše kao genocid, dok ostali smatraju da je u pitanju veliki ratni zločin ali da nije bio genocid, ili da je bio rat u kojem su stradali ljudi na svim stranama, a ima i onih koji cijene da je u pitanju namještaljka stranih sila i podvala srpskom narodu. Odnos prema Srebrenici je nedavno bio u fokusu javnosti i zbog izjave ministra pravde, ljudskih i manjinskih prava, Vladimira Leposavića, da je „spreman da prizna da je u Srebrenici učinjen zločin genocida kad se to i nedvosmisleno utvrdi“. Sa tim stavom ministra Leposavića ne slaže se više od polovine građana i građanki, što bi trebalo biti instruktivno i političkim donosiocima odluka a i samom Leposaviću,“ kazao je Vukanović. On je podsjetio i da je u devet predmeta pred Haškim tribunalom 15 osoba pravosnažno osuđeno za genocid u Srebrenici, kao i da su zbog te izjave brojni subjekti tražili njegovu ostavku, uključujući i CGO.
„Za akciju „Oluja“, takođe, velika je većina naših građana i građanki čula (86%), a tri četvrtine njih se slaže sa presudom Haškog tribunala da je u pitanju „udruženi zločinački poduhvat“. Indikativno je da polovina ispitanika nije čula za slučaj Lora, ali treba konstatovati da taj broj raste u odnosu na prethodno istraživanje. Od onih koji su upoznati sa slučajem Lora, 30% smatra da su žrtve bili Srbi, petina navodi vojnike i rezerviste JNA, a svega 14% ističe da su žrtve bili Crnogorci“, kazao je Vukanović.
Vukanović navodi da „skoro svi građani i građanke (94%) znaju za NATO intervenciju na SRJ 1999. godine, ali i dalje ne znaju da navedu tačan broj žrtvi, odnosno svega nešto više od petine navodi da je bilo do devet žrtava, dok su ostale procjene veće“.
Petar Đukanović, programski direktor u CGO-u, ukazao je da “više od polovine građana i građanki (55%) smatra da se Crna Gora nije suočila sa ratnom prošlošću iz 90ih, dok je trećina suprotnog stava. Proces suočavanja sa prošlošću podržava tri petine građana (61%), dok je nešto preko četvrtine među protivnicima tog procesa“.
„Zabrinjavajući je podatak da svega trećina građana i građanki smatra da crnogorsko pravosuđe ima kapacitet da procesuira ratne zločine, uz značajan rast tog nepovjerenja u pravosuđe. Takođe, polovina ispitanika i ne zna da li je neko od crnogorskih građana optužen za ratne zločine u Crnoj Gori, a preko polovine ni da se crnogorsko tužilaštvo bavi istraživanjem ratnih zločina, niti da je bilo suđenja za ratne zločine. Među trećinom onih koji znaju da je bilo suđenja za ratne zločine, najprepoznatljiviji su slučajevi otmice putnika iz voza u Štrpcima i logor Morinj“, precizirao je Đukanović.
Đukanović naglašava pozitivan stav građana i građanki prema regionalnoj saradnji u istraživanju i procesuiranju ratnih zločina 90ih koju podržava ogromna većina (81%), ali i snažnu podršku osnivanju REKOM-a (84%).
Različiti su i fragmentirani činioci koji utiči na formiranje mišljenja o dešavanjima 90ih, ali preovladavaju uticaji neformalnog obrazovanja, zatim porodice, medija, itd.
Miloš Vukanović ističe značajnim podatak da „većina građana i građanki (85%) smatra da su za zločine odgovorni pojedinci a ne nacije“, uz naznaku da se „većina (79%) ne slaže sa tvrdnjm da su pripadnici njihove nacije počinili najteže zločine tokom ratova 90ih, kao i da skoro tri petine smatra da su za ratove na prostoru bivše Jugoslavije podjednako odgovorne sve strane (58%)“.
Više od polovine građana i građanki nije čulo za antiratni pokret 90ih, nasuprot 43% onih koji su upoznati sa ovim pokretom, a malo je onih koji znaju i za neki podignuti spomenik žrtvama ratova 90ih.
„Odnos prema Haškom tribunalu je kritičan, pa tako polovina ispitanika cijeni da je Haški tribunal bio selektivan u svom radu, ali i da svi moraju poštovati pravosnažne presude tog suda. Tek trećina doprinos Haškog tribunala regionalnom pomirenju vidi kao značajan, a svega četvrtina smatra da je ovaj sud ispunio osnovni cilj“, objasnio je Vukanović.
Nalazi istraživanja ukazuju da tri četvrtine građana i građanki smatra da NATO intervencija na SRJ nije bila opravdana, kao i da je NATO počinio zločine tokom bombardovanja Crne Gore, ali isto tako skoro polovina cijeni da je članstvo u NATO dobra za Crnu Goru.
Vukanović je istakao da većina ispitanika (84%) dijeli mišljenje da svaki građanin Crne Gore koji je počinio ratni zločin mora biti sankcionisan. “Takođe, skoro dvije trećine (63%) ispitanika misli da u Crnoj Gori i dalje postoje ideologije i politike koje su dovele do ratnih sukoba i zločina tokom 90ih. Stoga je važan stav da preko tri četvrtine misli da mladi o ratnim dešavanjima iz 90ih treba da uče kroz formalno obrazovanje. Interesantno je i da čak 80% naših građana i građanki navodi da nisu učili o dešavanjima 90ih tokom svog formalnog obrazovanja, što potvrđuje potrebu da ove teme dobiju svoje adekvatno mjesto u obrazovnom sistemu“, ocijenio je on.
„Kad su u pitanju zalaganja političkih partija i koalicija za tranzicionu pravdu i suočavanje s prošlošću, građani i građanke izdvajaju Bošnjačku stranku, a slijede SDP, URA i Demkrate. Gledajući po kategorijama društvenih subjekata, građani i građanke cijene da najveći doprinos daju nevladine orgnanizacije“, zaključio je Vukanović.
Stručnu podršku u sprovođenju terenskog istraživanja od 15. do 20. aprila 2021, na slučajnom stratifikovanom uzorku koju je činilo 828 punoljetnih ispitanika, pružila je agencija Ipsos strategic marketing.
Istraživanje je sprovedeno u sklopu projekta “Suočavanje s prošlošću za budućnost” koji Centar za građansko obrazovanje (CGO) sprovodi uz finansijsku podrške Vlade SAD, kroz Biro State department-a za borbu protiv međunarodne trgovine drogom i sprovođenje zakona (INL).
Vasilije Radulović, saradnik na programima