Centar za građansko obrazovanje (CGO) sproveo je istraživanje koje ukazuje na neravnomjernost ulaganja opština u unaprjeđenje uslova školovanja, a sa ciljem da ukaže na potrebu jače sinergije svih aktera kako bi se doprinijelo boljim uslovama rada unutar formalnog obrazovnog sistema na teritorijama pojedinačnih opština. Po dostupnim podacima, najviše sredstava za te svrhe u protekle dvije godine opredijela je opština Bar, a jedina opština od koje nije bilo moguće dobiti ove podatke bila je opština Budva.
CGO je godinama ukazivao na neophodnost obezbjeđenja besplatnih udžbenika za sve osnovce i pratio koliko su crnogorske opštine učestvovale da se u ovom dijelu pomogne, a što je uglavnom zavisilo od razumijevanja i dobre volje opštinskih vlasti. Izmjenama i dopunama Zakona o opštem obrazovanju i vaspitanju, iz 2021. godine, konačno je propisana obaveza da “pravo na besplatne udžbenike za osnovnu školu, na teret budžeta države, ima svaki učenik.” Time je učinjen jedan iskorak u pravcu obezbjeđenja punog poštovanja ustavne norme o besplatnom osnovnom obrazovanju.
Iako je obaveza obezbjeđivanja besplatnih udžbenika prešla na nadležno Ministarstvo, neke od opština su u jednoj ili obje godine obezbijedile određena sredstva za potrebe obrazovanja, ali ne više za udžbenike već za održavanje obrazovnih ustanova na njihovoj teritoriji ili nabavku pribora za učenike.
Prema podacima koje je CGO prikupio, shodno odredbama Zakona o slobodnom pristupu informacijama, osam opština je izdvojilo sredstva za podršku učenicima i obrazovnim ustanovama. Opština Andrijevica je u školskoj 2021/22 godini sredstva opredijelila za besplatne udžbenike za učenike koji te udžbenike nisu dobili, a u školskoj 2022/23 za udžbenike učenicima srednjih škola, što je ukupno iznosilo 7.641,99 eura. Opština Bar je ranija sredstva za kupovinu udžbenika prenamjenila za poboljšanje uslova rada u školama i tako je za posljednje dvije školske godine ukupno uložia 50.000,00 eura. Opština Berane je sredstva u obje godine opredijelila za udžbenike učenika osnovnog muzičkog obrazovanja u ukupnom iznosu od 716,10 eura. Na drugoj strani, opština Bijelo Polje je tokom posljednje dvije godine izdvojila sredstva za pribore učenika do četvrtog razreda osnovne škole u ukupnom iznosu od 24.853,40 eura, a isto je uradila i opština Plav koja je na taj način pomogla učenike sa 6.253,96 eura. Takođe, opština Rožaje je sredstva planirana za kupovinu udžbenika prenamijenila za kupovinu pribora za prvake u iznosu od 9.057,00 eura. Opština Danilovgrad je obezbijedila vaučere za učenike u iznosu od 20 eura za 2021/22 godinu, i za te potrebe je utrošeno 3.900,00 eura, a isti princip je primijenila i prijestonica Cetinje koja je izdvojila sredstva u vidu vaučera od 40 eura u 2021/22 i 50 eura u 2022/23 godini, a što je ukupno iznosilo 15.108,40 eura.
Preostalih 15 opština (Gusinje, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Mojkovac, Nikšić, Petnjica, Plužine, Pljevlja, Šavnik, Tivat, Tuzi, Ulcinj, Žabljak , kao i novoformirana opština Zeta) i Glavni grad Podgorica nisu dostavili CGO-u podatke da su imali troškova po ovom osnovu. Dodatno, opština Budva nije odgovorila na zahtjev za slobodan pristup informacijama niti na brojne urgencije oko ovog pitanja, zbog čega je žalba upućena Agenciji za zaštitu ličnih podatka i slobodan pristup informacijama.
One opštine koje su ulagale sredstva za ove svrhe ostale su u okvirima prethodnih izdvajanja, uz napomenu da je značajno manji broj onih koje su prijavile stavke u dijelu podrške obrazovnim ustanovama na svojoj teritoriji.
Uporedna iskustva iz zemalja regiona i šire ukazuju na tri pristupa omogućavanju besplatnog obrazovanja u osnovnim školama za sve učenike i učenice. Prvi je kroz obezbjeđivanje besplatnih udžbenika ranjivim grupama, drugi kroz obezbjeđivanje udžbenika nižim razredima osnovnih škola, a treći kroz obezbjeđenje udžbenika svim osnovcima. Na primjer, Hrvatska obezbjeđuje kroz tzv. „sufinansiranje“ knjige za učenike osnovnih škola, dok Slovenija i Makedonija obezbjeđuju besplatne udžbenike za učenike osnovnih i dijelom učenika srednjih škola. U Federaciji Bosne i Hercegovine udžbenike dobijaju samo ranjive grupe, uz izuzetak jednog dijela, odnosno Republike Srpske gdje su udžbenici obezbijeđeni za sve učenike do četrtog razreda osnovne škole, a na nivou Banja Luke se lokalno dodatno obezbjeđuju udžbenici za učenike do devetog razreda. U Srbiji, takođe, samo ranjive grupe imaju pravo na besplatne udžbenike, ali postoji web-sajt Besplatna biblioteka – Fondacija Alek Kavčić, koja u elektronskom obliku sadrži sve udžbenike, lektiru i ostale materijale potrebne za obrazovanje osnovaca.
CGO cijeni da bi opštine, Glavni grad i Prijestonica u budućim planiranjima budžeta trebalo da idu ka planiranju sredstava za obezbjeđivanje pribora ili vaučera za učenike osnovnih škola. Na taj način bi se pomoglo i roditeljima da opreme djecu za školu što je za mnoge porodice veliki izdatak, naročito ukoliko imaju više od jednog djeteta.
Mira Popović Trstenjak, koordinatorka programa Demokratizacija i evropeizacija