I drugi krug predsjedničkih izbora generisao je ogroman broj medijskih objava, dominantno na portalima, dok je izborna šutnja obesmišljena i otvara se pitanje opravdanosti postojanja tog instituta. Milo Đukanović je više koristio prostor u udarnom terminu u TV emisijama i debatama, kao i na društvenim mrežama Facebook i Twitter. Jakov Milatović bio je aktivniji na Instagramu, uz izraženiji angažman političkih partija koje su podržale njegovu kandidaturu. Kandidati su ujednačeno koristili besplatno oglašavanje na RTCG-u. Govor mržnje, uvrede i teške optužbe ostaju konstanta u komentarima na društvenim mrežama, a rodna ravnopravnost nije postojala kao tema. Bilježi se i još veće interesovanje za izbore od strane medija iz regiona, a naročito iz Srbije. Ovo su neki od ključnih nalaza monitoringa medija „Spinofact 6“ za drugi krug predsjedničkih izbora u Crnoj Gori, koji je od 20. marta do 2. aprila sproveo Centar za građansko obrazovanje (CGO) uz podršku kompanije Arhimed. CGO i Arhimed su ranije objavili nalaze monitoring medija za prvi krug predsjedničkih izbora.
Ogroman broj medijskih objava – transparentnost ili prezasićenost informacijama?
Monitoring tim je tokom drugog kruga zabilježio 2974 medijske objave sa informacijama u vezi sa predsjedničkim izborima u Crnoj Gori. Online mediji su generisali najviše objava – 2012 (68%), slijede televizije sa 755 (25%) i štampani mediji sa 207 objava (7%). Iako statistički podaci nisu uporedivi sa podacima iz prvog kruga, zbog razlike u dužini posmatranog perioda (kraći period kampanje) i broja involviranih subjekata – kandidata/inja (manji broj kandidata), jasno je da je javnost u te dvije nedjelje bila snažno izložena informacijama oko ovih izbora.
Gradski portal je od svih online medija, ali i medija ukupno, najviše pratio predsjedničke izbore i ima 256 objava, zatim portal Analitika sa 221 objavom, a slijede portali Vijesti i CdM sa po 203 objave. Kada je riječ o televizijama, najviše je predsjedničke izbore pratila Gradska televizija sa 165 objava, potom televizija Vijesti sa 100 objava, a na trećem mjestu je TV7 sa 88 objava. Kod štampanih medija, najviše objava je imala Pobjeda – 87, potom Dan – 59 i Vijesti – 47 objave.
Institut izborne šutnje se ne poštuje
Institut izborne šutnje očigledno je izgubio smisao jer ga je najveći dio medija kršio. Većina medija objavila je saopštenje Uprave policije o pretresima u više gradova, u kojima je, prema njihovim navodima, pronađen označeni izborni materijal, kopije ličnih karata itd, što je izazvalo reagovanje DPS-a kroz saopštenje portparola DPS-a Miloša Nikolića 1. aprila i konferenciju za medije potpredsjednika DPS-a Jevta Erakovića 2. aprila o kojoj su gotovo svi mediji izvjestili.
Izbornu šutnju su kršili portali IN4S i Aktuelno čiji su tekstovi, a naročito naslovi, bili izrazito navijački, poput sljedećih: (ВИДЕО) То нам је Ђед указао: Сваки глас је важан, сви на изборе!, VIDEO: Kod Milatovića samo na silu slušaju himnu, ali dobro je barem su ustali, BRUKA: Pogubljeni Milatović došao da glasa pa se vratio jer je zaboravio ličnu kartu!. Takođe, nizom tekstova o kandidatu Đukanoviću i njegovoj porodici i novine i portal Vijesti su prekršili izbornu šutnju – Đukanovića ne zanima raspuštena Skupština, I posao na auto-putu i osam miliona eura povoljnih kredita, Krgović: Prva banka i Đukanović kršili zakon, prvi milion stečen nelegalno, a tekst Kako je Đukanović postao milioner: Brat, povezana firma i sporne transakcije je jedno vrijeme iza ponoći 1. aprila bio i dalje na naslovnici portala.
Kao i u prvom krugu, portali Nacionalist i Naša borba kontaminirali su medijski prostor lažnim vijestima usmjerenim protiv kandidata Đukanovića, a podržavajući kandidata Milatovića. Doprinos orkestriranoj kampanje dali su i aktivisti i mediji koji imaju drugačije mišljenje u odnosu na ova dva propagandna glasila iz Srbije.
Milo Đukanović zastupljeniji u TV emisijama u udarnom terminu, ekonomske teme ispred identitetskih pitanja
I u drugom krugu, monitoring tim CGO-a i Arhimeda mjerio je vrijeme koje su kandidati imali na gostovanjima i debatama u udarnom večernjem terminu (prime time) na komercijalnim televizijama, kao i na Javnom servisu RTCG. U tom okviru, je kandidat Milo Đukanović iskoristio je značajno više prostora – 16 670 sekundi, dok kandidat Jakov Milatović iskoristio 12 909 sekundi za predstavljanje svojih ideja i stavova.
Pravo predstavljanja u specijalizovanim emisijama na programu TVCG 1 iskoristila su oba kandidata u zasebnim emisijama (intervjuima) i u završnoj debati. Predsjednički kandidat DPS-a Milo Đukanović nije gostovao na PRVA TV, TV Adria, TV Vijesti. S druge strane, Milatović nije iskoristio priliku da gostuje na TV E, za razliku od Đukanovića koji je učestvovao u posebnoj emisiji ove televizije odgovarajući na pitanja privrednika.
Dominantne teme u TV gostovanjima i debatama bila su „opšta politička pitanja“ koja se odnose na aktuelnu političku situaciju, predstavljanje programa i sl. – 18 293 sekunde (oko 62%). Za razliku od prvog kruga, kada se kao drugoplasirana tematska cjelina izdvojila „identitetska pitanja“, ali ovog puta po broju registrovanih sekundi na drugom mjestu to je tema „ekonomija“, sa 7 108 sekundi (24%). U ukupnom narativu koji su kandidati generalisali u TV emisijama u kampanji za drugi krug, procentualni udio ove teme povećan je za 14%. S druge strane, procentualni udio teme „identitetska pitanja“ je smanjen za 15% i u drugom krugu identitetskim pitanjima posvećeno je 1806 sekundi (6%) i nalazi se tek na četvrtom mjestu. Ovo je, dijelom, posljedica izostanka narativa pojedinih kandidata/kinja iz prvog kruga koji su ovoj temi posvetili značajan medijski prostor (Draginja Vuksanović Stanković i Andrija Mandić). Na trećem mjestu je tema „kriminal i korupcija“ sa 1854 sekunde (takođe 6%). Pitanju rodne ravnopravnosti i prava žena nije posvećen ni sekund pažnje.
Kada je u pitanju vrijeme koje su kandidati pojedinačno imali na raspolaganju za iznošenje stavova u okviru posmatranih TV emisija, najviše vremena obojica su posvetili su tematskoj cjelini „opšta politička pitanja“. Procentualni udio ove teme kod oba kandidata povećan je u odnosu na prvi krug. Tema „ekonomija“ je druga kod oba kandidata, a osjetna je porasla u narativu kandidata Mila Đukanovića, dok je ostala u istom obimu u narativu Jakova Milatovića. Treća najzastupljenija tema kod Đukanovića bila su „identitetska pitanja“, a kod Milatovića „korupcija i organizovani kriminal“. Udio tematske cjeline „identitetska pitanja“ osjetno je smanjen u narativu oba kandidata u tokom drugog kruga.
Ujednačeno korištenje besplatnog oglašavanja na RTCG-u
RTCG, kao javni medijski servis, ima obavezu, shodno članu 53a Zakona o izboru odbornika i poslanika, da podnosiocima potvrđenih izbornih lista obezbijedi ravnopravno i svakodnevno besplatan prostor za emitovanje. U periodu od 20. marta do 31. marta 2023, kada je nastupila izborna ćutnja, na TVCG2 i Parlamentarnom kanalu emitovan je 151 političko-propagandni TV spot, u ukupnom trajanju od 9850 sekundi (nešto više od 2 i po sata).
Javni servis je, u skladu sa Zakonom, podnosiocima potvrđenih izbornih lista obezbijedio ravnopravno i svakodnevno besplatan prostor za emitovanje političko-propagandni TV-klipova na drugom programu u tri termina – 11h, 15h i 17h, a na Parlamentarnom programu u bloku u 10h, kao i u blokovima prije i poslije centralne informativne emisije, kada su emitovani političko-propagandni video klipovi ili audio-vizuelni izvještaji sa promotivnih skupova predsjedničkih kandidata u trajanju do 3 minuta.
Emitovanje političko-propagandnih video klipova predsjedničkog kandidata Jakova Milatovića tokom drugog kruga počelo je 22. marta na TVCG2, dok je emitovanje video klipova kandidata Mila Đukanovića počelo 23. marta, pri čemu su video klipovi Đukanovića u odnosu na Milatovićeve trajali nešto duže. Naime, prosjek trajanja TV spotova kandidata Đukanovića iznosi 30 sekundi, dok prosječno trajanje TV spotova kandidata Milatovića iznosi 25 sekundi, što čini ukupno vrijeme trajanja reklamnih poruka kandidata Đukanovića nešto dužim. Na Parlamentarnom kanalu je emitovanje političko-propagandnih video klipova i izvještaja sa promotivnih skupova počelo 22. marta, i ti materijali su bili različitog trajanja, te je stoga ukupno trajanje različito.
Kandidat Milatović je zbog ranijeg starta imao nešto više emitovanja video klipova naspram kandidata Đukanovića na TVCG 2 i Parlamentarnom kanalu – 30 naspram 29 na TVCG 2 i 48 naspram 44 na Parlamentarnom kanalu. Kada je riječ o trajanju u sekundama besplatnog reklamiranja, kandidat Đukanović je ima 796 sekundi na TVCG2, a kandidat Milatović 766. Neznatnu prednost u broju iskorištenih sekundi na Parlamentarnom kanalu imao je Milatović u odnosu na Đukanovića (4169 sekundi naspram 4119 sekundi).
Bilbordi u predsjedničkoj kampanji
Bilbordi nisu bili dio monitoringa CGO-a i Arhimeda u kampanji za drugi krug predsjedničkih izbora, imajući u vidu da su kandidati koji su ušli u drugi krug samo produžili zakup bilbord i city light pozicija koje su već obezbijedili u prvom krugu predsjedničkih izbora. Ključni nalazi iz prvog kruga ukazuju na to da je najviše evidentiranih bilborda imao kandidat Milo Đukanović. Kandidati koji nisu ušli u drugi krug predsjedničkih izbora – Andrija Mandić i Aleksa Bečić su preko svojih, ranije zakupljenih, bilbord pozicija komunicirali nova vizuelna rješenja koja pozivaju građane da u drugom krugu predsjedničkih izbora glasaju kandidata Milatovića.
Facebook i Twitter više koristio Đukanović, Instagram Milatović
Monitoring društvenih mreža obuhvatio je Facebook, Twitter i Instagram. Praćeni su zvanični nalozi (stranice) 2 predsjednička kandidata i partija koje su ih kandidovale, kao i zvanične stranice drugih partija i političkih subjekata koji su iste kandidate podržali, i to od momenta u kojem su javno izrazili tu podršku. Ukupno je CGO tim analizirao 858 objava oba predsjedničkih kandidata i onih koji su ih podržali, od čega je najviše analiziranih objava bilo na Facebooku (350), potom Instagramu (303) i Twitteru (205).
U ukupnom skoru na Facebooku, od dva kandidata za predsjednika bio je aktivniji Milo Đukanović, koji je posredstvom svoje stranice, ali i stranice DPS-a generisao 114 objava. Zajedno sa ukupno 13 objava poteklih sa stranica koje su mu pružile podršku (SDP, SD, BS i LP), ovaj kandidat je imao 127 objava, pru čemu je SD imao najviše podržavajućih postova (8). Kandidat Jakov Milatović je na ličnoj i na stranici Pokreta Evropa sad imao 97 objava, međutim, zajedno sa objavama stranica koje su ga podržale (126 objava), u kumulativnom zbiru generisao je 223 objave, ili skoro duplo više od broja objava partija okupljenih oko Đukanovića, a najveću podršku pružile su mu Prava Crna Gora (35), SNP (18) i DF (18).
Na društvenoj mreži Twitter, znatno ažurniji u objavljivanju postova bio je kandidat Milo Đukanović, koji je putem zvaničnog naloga DPS-a imao 131 objavu, dok su mu na ovaj način podršku dale i SD, BS i SDP, sa ukupno 11 postova, što zajedno čini 142 objave. Nasuprot tome, kandidat Jakov Milatović, posredstvom ličnog naloga, kao i naloga Pokreta Evropa sad, generisao je 44 objave, a u toj podršci su bile aktivne i stranice URE, NSD i Demokrata, kroz 19 objava, što čini 63 objave partija okupljenih oko Milatovića, uz najviše podrški NSD-a (10).
Na Instagramu je znatno aktivniji bio kandidat Jakov Milatović, koji je na ličnom i nalogu Pokreta Evropa sad imao 102 objave, a zajedno sa 96 objava partija koje su ga podržale (SNP, Prava CG, URA, DF, NSD, Demokrate, UCG i DNP), to je ukupno iznosilo 198 objava. U podržavajućim objavama prednjačila je Prava Crne Gore (34). Za razliku od Milatovića, kod kandidata Mila Đukanovića su, kroz njegov zvanični nalog, ali i nalog DPS-a, zabilježene 94 objave, što u ukupnom skoru, zajedno sa 11 objava SD-a (10) i SDP-a (1), iznosi 105 objava.
Kao i u prvom, i u drugom krugu predsjedničkih izbora, objave na društvenim mrežama su generisale i ogroman broj komentara, kako izraza podrške ili kritiku i govora mržnje, uvreda na ličnoj osnovi, optužbi za kriminal i korupciju, ‘’lopovluk’’, ‘’izdaju države’’ i sl.
Najveći broj objava ticao se „opštih političkih pitanja“, predstavljanje programa i sl, i sporadično pitanja bezbjednosti, identitetska i religijska pitanja, ekonomija i evropske integracije. Na društvenim mrežama ni u drugom krugu se nije poštovala izborna šutnje i tu se notira kršenje od strane oba kandidata.
Na društvenim mrežama tema rodne ravnopravnosti nije postojala
Ako su se u prvom krugu predsjedničkih izbora pitanja rodne ravnopravnosti, prava žena, političkog i ekonomskog osnaživanja žena, te nasilja nad ženama i sl. pojavljivala samo na marginama generisanog narativa na društvenim mrežama, drugi karakteriše potpuno odsustvo ovog sadržaja, što ukazuje da partije i kandidati ovu temu uopšte ne propoznaju kao značajnu. Jedini izuzetak bile su dvije objave na Twitteru, na stranici DPS, na temu opšte rodne ravnopravnosti. Sporadično su na ovoj mreži bili zabilježeni i komentari uvredljive i mizogine sadržine.
263 reklame na Facebook-u i Instagram-u u posljednjih 7 dana kampanje
CGO je napravio i analizu finansijskih izdvajanja partija, uz napomenu da analiza odnosi na posljednjih sedam dana do izbora kampanja kada su i oba kandidata na društvenim mrežama intenzivirala svoje aktivnosti. Analiza plaćenog oglašavanja na Facebooku i Instagramu je urađena korišćenjem alatke Meta Ad Library Report, a podaci ukazuju da je za tri najaktivnije stranice u ovom periodu izdvojeno 2.484 € za 263 reklame.
Najviše sredstava su očekivano izdvojile stranice „Jakov Milatović“ – 1.154 € za 15 reklama; „Milo Đukanović“ – 1.014 € za 244 reklame, kao i stranica „Pokret Evropa sad” – 316 € za 4 sponzorisane reklame.
U drugom krugu još izraženije interesovanje za predsjedničke izbore iz susjedstva
Crnogorski predsjednički izbori su bili ključna tema medijskih izvještaja u regionu, a posebno u Srbiji, koji su, kao i u prvom krugu kroz medijske priloge i članke detaljno izvještavali o ovom pitanju. TV Pink je imala i poseban TV program i izbornu noć koja je pratila rezultate izbora u Crnoj Gori. Izbornu noć u Crnoj Gori su pratili na naslovnicama svi relevantni portali u Srbiji. Državna izborna komisija (DIK) izdala je 179 akreditacija za novinarske ekipe iz Crne Gore i regiona kako bi mogli pratiti drugi krug predsjedničkih izbora, što je više u odnosu na prvi krug kada su izdate 123 akreditacije.
„Spinofact 6“ je obuhvatio monitoring devet TV stanica (RTCG1, RTCG2, TV Vijesti, TV E, Adria TV, Gradska TV, TV 7, TV Prva i TV A plus), 11 portala (CdM, Analitika, Portal Vijesti, RTCG.me, Antena M, Portal Pobjeda, Dan online, IN4S, Borba.me, Gradski.me i Standard.me), i tri dnevna lista (Vijesti, Dan, Pobjeda). Monitoring društvenih mreža je uključio Facebook, Instagram i Twitter, i to zvaničnih naloga (stranica) predsjedničkih kandidata i naloga partija koje su ih kandidovale, kao i zvaničnih stranica drugih partija i političkih subjekata koji su iste kandidate podržali, i to od momenta u kom su javno izrazili svoju podršku. Ovo je šesti put da CGO sprovodi monitoring medija tokom izbornih kampanja, a prethodno je to radio tokom kampanje za lokalne izbore 2017, za predsjedničke izbore 2018, lokalne izbore 2018, parlamentarne izbore 2020, i lokalne izbore 2022.
Damir Nikočević, koordinator za razvoj
Milica Zindović, saradnica na programima