Centar za građansko obrazovanje (CGO) je istraživao podatke o broju i načinu polaganja vanrednih učenika u Crnoj Gori, iznos prihoda koje škole ostvaruju po ovom osnovu i kako se ti prihodi raspodjeljuju, a podaci su sumirani u analizi Vanredni učenici u crnogorskom obrazovnom sistemu.
U fokusu istraživanja bilo je 48 državnih obrazovnih ustanova koje pružaju srednje obrazovanje. Traženi su podaci za period od 2012. do 2017. o broju učenika koji su polagali vanredno razred za svaku godinu pojedinačno; broju onih koji su položili i prošli godinu i broj onih koji nijesu položili; iznosu sredstava koje je škola prihodovala po osnovu vanrednih polaganja učenika u tom periodu; kao i koliko je od toga izdvojeno za naknade za ispitivače. Takođe su traženi spiskovi svih članova komisija za vanredno polaganje po rokovima i godinama.
Od 48 ustanova, 45 je odgovorilo na zahtjev CGO-a, pri čemu su 42 ustanove dostavile u potpunosti ili djelimičnotražene informacije. Preciznije, 41 ustanova je dostavila podatke o prihodovanim sredstvima, a 36 o iznosu sredstava opredijeljenih za ispitivače. Srednja mješovita škola “Danilo Kiš” Budva dostavila je formalan odgovor o procedurama u toj školi u vezi sa ovim pitanjem, ali nijednu traženu informaciju o broju ovih učenika i prihodovanim sredstvima. Obrazovni centar Plužine i Obrazovni centar Šavnik nijesu od svog osnivanja raspisivali konkurs za upis vanrednih učenika, niti su organizovali vanredno polaganje, o čemu su uredno dostavili informaciju. Na žalost, tri srednje škole nikakve informacije nijesu dostavile i pored više urgencija: Srednja stručna škola Berane, Srednja elektro-ekonomska škola Bijelo Polje i Srednja stručna škola Pljevlja.
Ukupan broj redovnih učenika u školskoj 2012/13, po Monstatu, bio je 31,858, a po podacima dostupnim CGO-u u istoj školskoj godini vanredno je polagalo njih 3051 ili 9,6% u odnosu na broj redovnih. Ili, u školskoj 2016/17, po Monstatu, ukupan broj redovnih učenika bio je 27,565, a CGO ima podatke da je istovremeno u 44 ustanove bilo 2,135 vanrednih učenika (7,7% u odnosu na broj redovnih u istoj godini). Brojka za vanredne učenike nije konačna jer se odnosi na 44 od 48 ustanova.
Odnos broja redovnih i vanrednih učenika od 2012. do 2017. sa prihodovanim sredstvima i naknadama za ispitivače u odnosu na dostavljene podatke
Po osnovu vanrednih polaganja u Crnoj Gori je u posljednjih pet školskih godina 41 škola prihodovala 3, 026 586.00 eura. To ne uključuje pet škola, među kojima su i one sa značajnim brojem vanrednih učenika i prihoda po tim osnovama, a koje nijesu dostavile podatke CGO-u.
Raspodjela naknada je struktuirana – 35% za ispitivača, 13% za predsjednika komisije, 12% za stalnog člana komisije, 10% za troškove administracije a ostatak za unaprijeđenje uslova obrazovnog rada.
Velike su diskrepance u broju učenika u odnosu na prihodovana sredstva u pojedinim školama. Na primjer, Srednja pomorska škole iz Kotora je u posljednjih pet godina imala 705 vanrednih učenika od kojih je ostvarila 41,586 eura prihoda. S druge strane, Srednja građevinsko-geodetske škole ”Inž.Marko Radević” iz Podgorica je u istom periodu imala četvorostruko manje učenika, tačnije 162 vanredna učenika, i trostruko više prihodovanih sredstava odnosno 134,552 eura.
Presjek sredstava od vanrednih polaganja u posljednjih po školama koje su najviše prihodovale
Tražene informacije o članovima komisija za polaganje pokazale su neznatne izmjene u sastavima komisija u posljednjih pet godina za dio srednjih škola gdje prednjače: Srednja elektrotehnička škola “Vaso Aligrudić” Podgorica, Srednja mješovita škola “17. septembar” Žabljak, Srednja mješovita škola “Bećo Bašić” Plav i Gimnazija “30. septembar ” Rožaje. Na drugoj strani, pozitivan je primjer Srednja stručna škola “Spasoje Raspopović” iz Podgorice, koja je po dostupnim podacima CGO-u, najkorektnije određivala sastav članova komisija i dala šansu različitim profesorima da učestvuju u radu tih komisija i steknu prihode i po ovom osnovu.
Zabilježen je pad ukupnog broja redovnih učenika u srednjim školama od 2012. do 2017. (preko 4, 000 učenika manje), ali i manji upis vanrednih učenika i polaganja (preko 800 učenika manje), s tim što broj za vanredne učenike nije konačan. U razgovorima istraživačkog tima CGO-a sa nadležnima u školama notirano je da oni razloge za smanjenje broja učenika vide kroz upisivanje srednjih škola po regionu i šire. Međutim, CGO ukazuje da je primjetan i pad nataliteta iz godine u godinu, a nema podataka o broju onih koji ne upisuju ili napuštaju srednje škole. Potrebno je napraviti analizu koja će utvrditi i broj učenika koji nijesu nastavili obrazovanje u srednjim školama, koje inače nije zakonom obavezno, iako ih nesumnjivo čini konkurentnijim na tržištu rada.
Veliki broj škola ne vrši izmjene sastava članova komisije za vanredna polaganja, što jedan broj profesora stavlja u privilegovan a druge u diskriminatoran položaj. Potrebno je pravilnikom urediti da se vrše rotacije u ovim komisijama, a što uključuje i administrativno osoblje i predsjednike.
Broj vanrednih učenika u srednjim školama u Crnoj Gori ne postoji u izvještajima Monstata, a iskustvo CGO-a je da se ovi podaci teško dobijaju, kao i da postoje netransparentne obrazovne ustanove koje odbijaju da daju ove podatke. Stoga je preporuka da se uspostavi obaveza svih ustanova da pored podataka o redovnim učenicima daju i podatke o vanrednim, a to bude dostupno u izvještajima Monstata.
Ministarstvo prosvjete ne vodi evidenciju odnosno nema bazu o broju odobrenih vanrednih polaganja, već su za to zadužene škole, zbog čega bi trebalo ubrzati uvođenje aplikacije za praćenje vanrednih polaganja i praćenje raspodjele prihoda dobijenih po tom osnovu.
Snežana Kaluđerović, viša pravna savjetnica